Ay Terek – GünTerekÇevir
Türk dünyasında ortak olan çocuk oyunlarından biridir. Oyunun adlandırılmasında çeşitlilik görülmektedir. Türkiye’de Menekşe (Bayar Çelebi, 2007: 13), Mor Menekşe (Sarpkaya, 2022: 87; URL-1), Güney Azerbaycan’da Bǝnövşǝ/Benövşǝ (Mammadov, 2022: 62; Bayar Çelebi, 2007: 139), Adıgözel, Ağterek (Bayar Çelebi, 2007: 141), Afganistan Türkmenleri arasında Ak Derek-Gök Derek (Şahin, 2016: 263), Irak Türkmenlerinde Aleylim Buleylim (Abdulmajeed, 2010: 85), Özbeklerde Ak Terak mi Kök Terak (Karkınlı, 2017: 495; Kayabaşı vd., 2021: 40), Uygurlarda Ak Terek Kök Terek (Gönel Sönmez, 2023: 209), Kazaklarda Aygölek (Nussipkhan, 2021: 114), Kırgızlarda Ak Terek, Kök Terek/ El Çabar/Çartek (Taşbaş ve Maratkızı, 2010: 222), Başkurtlarda Ak Tiräk (Yazıcı Ersoy, 2010: 78) ve Altay Türklerinde Kol Üzüş adıyla bilinir. Oyun anlatılan efsaneye göre Kumandılar arasında Koço-kan töreninde gerçekleştirilen bir uygulamadan ortaya çıkmıştır (Dilek, 2008: 630-632). Türkmenistan’da Ay Terek Gün Terek/Ak Derek Gün Derek adıyla bilinen bu oyun, Türkiye Türkçesine “Ay Kavak Güneş Kavak” şeklinde aktarılır.
Türkmen kız ve erkek çocukları arasında yaygındır. Açık alanlarda veya spor salonlarında oynanır. Oyuna katılacak oyuncuların belirli bir sayısı olmayıp bu sayı 20-30’a kadar çıkabilmektedir. Hazırlık aşamasında oyuncular eşit sayıda iki gruba ayrılır ve iki grubun üyeleri birbirinden 10-15 metre uzaklıkta el ele tutuşarak karşılıklı dururlar. Kura çekilerek ilk önce hangi grubun oyuna başlayacağı belirlenir. Oyuna ilk başlayan grubun oyuncuları hep birlikte “Ayterek (Ayterek)” diyerek ikinci grubun oyuncularına seslenir. İkinci grubun oyuncuları da “Günterek (Günterek)” diye cevap verir. Ardından ilk grup “Bizden size kim gerek? (Bizden size kim gerek?)” diyerek onlara sorar. İkinci grup “Sayrap duran dil gerek (Şakıyıp duran dil gerek)” diye cevap verir. Bunun üzerine birinci grup “Dilleriň haysı gerek? (Dillerin hangisi gerek?)” diye sorar. İkinci grup da birinci grubun oyuncularından birinin adını söyleyip örneğin “Serdar gerek (Serdar gerek)” diyerek o kişiyi çağırır. Adı söylenen oyuncu hızla koşarak gelir ve ikinci grubun oyuncularının ellerinin arasını istediği yerden açıp geçmeye çalışır. Eğer oyuncuların ellerinin arasını açabilirse o zaman o açan kişi, bu grubun oyuncularında birini kendi grubuna götürür. Eğer o kişi oyuncuların ellerinin arasını açamaz ise o zaman oyuna bu grubun tarafında devam eder ve oyun sırası ikinci gruba geçer. Tüm oyuncular için büyük bir heyecan uyandıran bu oyun esnasında mümkün oldukça tüm oyuncuların adlarının söylenip çağrılmasına dikkat edilir (Sarıyev vd. 2013: 10-11). Oyun aynı tekerlemeler söylenerek devam eder (Özhan ve Muradoğlu 1997: 129) ve oyun sonunda hangi grubun oyuncularının sayısı az ise o grup yenilmiş olur. Oyunun diğer şekillerinde farklı kurallar da görülebilmektedir:
1) Oyunun sözleri, her grubun bir oyuncusu tarafından söylenebilir.
2) Adı söylenip çağrılan kişi, oyuncuların ellerinin arasını açamazsa o zaman orada bir oyuncunun arkasında durup “ganimet/kazanç” olarak kalır.
3) Adı söylenip çağrılan kişi, oyuncuların ellerinin arasını açabilirse o zaman bir oyuncuyu kendi grubuna götürüp arkasında durdurup “ganimet” olarak alır.
4) Her grubun oyuncusu aynı anda “ganimet” alabilir ve kendi “ganimetlerini” serbest bırakabilir (Sarıyev vd. 2013: 11).
Ay Terek ve Gün Terek oyunu eğlendirme, hoşça vakit geçirtme işlevlerinin yanı sıra çocukların kişisel ve sosyal becerilerinin gelişimine büyük katkılar sağlamaktadır. Oyuna katılan tüm çocuklar, diğer oyuncularla iletişim kurma, grup bilinciyle hareket etme ve sosyalleşme imkânı elde ederler.
Resim-1: Ay Terek- Gün Terek [Sarıyev, A. vd. (2013). Türkmen Milli Oyunları. Aşgabat: Ilım Neşiryatı, 10]
KAYNAKLAR
Abdulmajeed, Sawash (2010). Irak Türkmenlerinde Çocuk Oyunları. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir.
Bayar Çelebi, Didem (2007). Türkiye ve Azerbaycan’daki Çocuk Oyunları ve Oyuncaklarının Karşılaştırmalı İncelenmesi. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Muğla.
Dilek, İbrahim (2008). “Altaylardan Anadolu’ya Bir Yemek, Bir Oyun ve Bir Ölüm Geleneği Üzerine”. Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı (ed. Ekrem Arıkoğlu), Ankara: Akçağ Yayınları, 628-635.
Gönel Sönmez, Tuğba (2023). “Ritüelden Oyuna Uygur Çocuk Oyunları”. Avrasya Uluslararası Araştırma Dergisi, 11(23), 203-224.
Karkınlı, Reyhan (2017). “ Özbeklerde Çocuk Oyun - Oyuncak Kültürü ve Çocuk Oyunları Üzerine Bir Tasnif Denemesi”. Turkish Studies, 12(22), 485-498.
Kayabaşı, O. Alp vd. (2021). Türk Dünyasından Çocuk Oyunları. Ankara: Türk Eğitim-Sen Genel Merkezi Yay.
Mammadov, Islam (2022). Güney Azerbaycan Çocuk Oyunları. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli.
Nussipkhan, Gulnaz (2021). Kazak Çocuk Folkloru. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Nevşehir.
Özhan, Mevlüt ve Muradoğlu, Malik (1997). Türk Cumhuriyetlerinde Çocuk Oyunları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Sarıyev, A. vd. (2013). Türkmen Milli Oyunları. Aşgabat: Ilım Neşiryatı.
Sarpkaya, Seçkin (2022). “Türk Dünyası Geleneksel Oyunlarından ‘Mor Menekşe’nin Sözel Dokusu ve Oynanışında Mitoloji ve Hayat”. Millî Folklor, 17(135), 83-94.
Şahin, Savaş (2016). “Afganistan Türkmenlerinin Kültüründe Çocuk Oyunları”. SUTAD, (40), 261-271.
Taşbaş, Erhan ve Maratkızı, Aymira (2010). “Kırgız Ulusal Oyunları”. ACTA TURCİCA, (1), 221-243.
URL-1: Sarpkaya, Seçkin “Mor Menekşe Oyunu”. Etnospor Geleneksel Sporlar ve Oyunlar Ansiklopedisi. https://encyclopedia.worldethnosport.org/spor-detay/mor-menekse-oyunu.Erişim Tarihi: 28.10.2024.
Yazıcı Ersoy, Habibe (2010). “Başkurt Çocuk Oyunları”. Millî Folklor, 22 (86), 75-86.
MADDE YAZARI
Dr. Öğr. Üyesi Tuğba Bayrakdarlar
ISBN
978-625-99966-0-8