Dokuz Aylık Oyunu (21 Aylık)Çevir
Dokuz Aylık oyunu, Türkiye sahasında birçok bölgede farklı adlarla oynanan, sportif faaliyete dayalı bir oyundur. Oyunun adı oyunda kazanan ve kaybedenin belirlenmesiyle bitmesi için gereken skor ve kaybeden oyuncunun cezalandırılma ifadesi olan bir “oyun terimi” (Özdemir, 2006: 113) ile oluşturulmuştur. Oyun, futbol ve basketbol olmak üzere iki farklı şekilde oynanmaktadır. Oyun, yer aldığı çalışmalarda araştırmacılar tarafından “topla oynanan oyunlar, top oyunları” (Çolak, 2015: 142; Tören, 2011: 95, Yılmaz, 2013: 289), “erkek çocuklarının oynadığı oyunlar” (Yılmaz, 2017: 22), “hedefe atışlı/hedefe yönelik oyunlar” (Tokuz, 2011: 189) ve “aletle oynanan oyunlar” (Yılmaz, 2017: 22) gibi başlıklar altında verilmektedir.
Kaynaklarda oyunun futbol olarak oynandığı şehirler Afyon, Antalya, Ardahan, Bingöl, Erzincan, Gaziantep, Isparta, Mersin, Niğde ve Şanlıurfa’dır. Oyunun adı genel olarak “Dokuz Aylık”tır. Bunun yanında “Aylık, Üç Aylık, On Üç Aylık, Yirmi Aylık, Yirmi Altı Aylık, Yıllık, 56 Aylık” gibi isimleri de vardır. Gaziantep’te oyunun ismini geçmişte televizyonlarda yayımlanan ve çok bilinen çizgi film kahramanı Temel Reis’in arkadaşından alan “Safinaz” ismi de kaydedilmiştir. Isparta’da ve Niğde’de “Alman Kale” ismiyle de bilinmektedir. Ayrıca “Tek Vuruş” ismi de kaydedilmiştir (Gürbüz, 2017: 306; Özdemir, 2006: 19, 20-21; Yılmaz, 2017: 22; Tören, 2011: 98, 100; Tokuz, 2011: 189, 213-214; Yılmaz, 2013: 298; Demir, 2015: 203; Karğın, 2018: 73). Oyun geçmişte, İzmir’de, oynanışı aynı kalarak oyunu tamamlamak için gerekli skora göre “Dokuz Aylık” veya “Yirmi Bir Aylık” olarak adlandırılmıştır.
Oyunun basketbol olarak oynandığı bölgelerden bazıları Adana, Artvin, Bingöl, Kayseri ve Trabzon’dur. Bu yerlerde de oyun çoğunlukla “Dokuz Aylık” olarak adlandırılmış, bir şehirde “21 Aylık” ismi kaydedilmiştir (Çolak, 2015: 142; Arslan Erdem, 2019: 132; Göktaş, 2013: 10; Özdemir, 2006: 126).
Oyunun oynanması için gerekli araçlar futbol versiyonunda “top”tur ve uygun bir yere kale oluşturulur (Yılmaz, 2017: 22; Tören, 2011: 98, 100; Tokuz, 2011: 189; Yılmaz, 2013: 298; Özdemir, 2006: 19; Demir, 2015: 203; Karğın, 2018: 73; Gürbüz, 2017: 306). Basketbol versiyonunda da “top ve basketbol potası” gereklidir (Çolak, 2015: 142; Arslan Erdem, 2019: 132; Göktaş, 2013: 10; Özdemir, 2006: 126).
Oyun birçok açık alanda oynanabilir. Oyunun oynandığı yerler arasında futbol ve basketbol sahaları vardır (Özdemir, 2006: 145). Futbol için herhangi bir düz ve geniş bir alan yeterli olabilir, oyuncular kaleyi kendi imkânlarıyla oluşturabilirler. Basketbol için de bir basketbol potası gereklidir. Oyunun futbol versiyonunun derlendiği şehirlerde bu oyunun açık alanlarda, okul bahçelerinde, sokaklarda, top oynamaya müsait yerlerde, tek kale olarak genellikle gündüzleri oynandığı belirtilmiştir ve oyunun belli bir süresi yoktur (Yılmaz, 2017: 22; Tokuz, 2011: 189, 190; Yılmaz, 2013: 298; Özdemir, 2006: 19; Karğın, 2018: 73; Gürbüz, 2017: 306). Basketbol versiyonunun da benzer bir şekilde dış mekânda, açık alanda, gündüzleri ve genelde yazın oynandığı kaynaklarda belirtilmiştir. Artvin’de oyunun 30 ile 60 dakika arası sürdüğü kaydedilmiştir (Çolak, 2015: 142; Arslan Erdem, 2019: 132; Özdemir, 2006: 126). Oyunun iki biçiminde de oyuncuların sayısı 2 ile 7 arası belirtilmiştir. Genelde erkek çocuklarının oynadığı bu oyun bazen kız erkek karışık da oynanmaktadır. Oyuncuların yaşları da 7 ile 14 arası değişmektedir (Çolak, 2015: 142; Arslan Erdem, 2019: 132; Göktaş, 2013: 10; Tören, 2011: 98, 100; Tokuz, 2011: 189-190; Yılmaz, 2013: 298; Özdemir, 2006: 19; Demir, 2015: 203; Karğın, 2018: 73; Gürbüz, 2017: 306).
Oyunun futbol biçiminde oyun öncesi hazırlıklar daha çok kaleye geçecek ebenin belirlenmesini içerir. Bununla birlikte kalenin oluşturulması ve belirlenmesi de oyun öncesi işlemlerin bir diğeridir. Afyon ve Ardahan’da kale, iki taş belli aralıklarla yan yana konularak veya oyun alanının belli bir yerine kalenin iki başına taş koyarak belirlenir (Yılmaz, 2017: 23; Gürbüz, 2017: 306). Şanlıurfa’da bir duvar önü kale olarak seçilir (Karğın, 2018: 73). Ebe genellikle oyuncuların ayaklarında yere düşürmeden top sektirmesiyle belirlenir ve en az sayıda top sektirip yere düşüren oyuncu ebe olup kaleye geçer (Yılmaz, 2017: 23; Tören, 2011: 98, 100; Tokuz, 2011: 190; Yılmaz, 2013: 298; Özdemir, 2006: 19-20; Demir, 2015: 203; Karğın, 2018: 73). Ebe Afyon’da sayışma yoluyla belirlenir; Çorum, Erzincan ve Mersin’de ise ebe kura ile de seçilir (Tören, 2011: 98, 100; Özdemir, 2006: 19-20; Gürbüz, 2017: 306). Oyunun basketbol biçiminde ebe, potaya basket atışıyla belirlenir. Oyuncular potanın etrafında durup belli bir uzaklıktan sırayla atış yaparlar. Atışlarda sayı kaydeden oyuncu ebe olmaktan kurtulur, sayı kazanamayıp sona kalan oyuncu ebe olur (Çolak, 2015: 142; Arslan Erdem, 2019: 132; Göktaş, 2013: 10; Özdemir, 2006: 126).
Oyunun iki versiyonunda da bir takım oyunu söz konusu değildir. Tüm oyuncular tek başınadır. Fakat futbol versiyonunun oynanışında oyuncuların paslaşabilmesi ve takım çalışması yapabilmesi mümkündür. Oyunun futbol versiyonunda genel bir oynanış biçimi vardır ve şehirlere göre ufak değişiklikler gösterebilir. Genel olarak oyun, her oyuncunun topa bir kez vurarak gol atması ve oyuna ismini veren sayıya ulaşma üzerine kuruludur. Ayakla atılan her normal gol, bir puan değerindedir. Bazı yörelerde kafa ile gol iki veya üç gol değerinde sayılabilmektedir. Omuzla atılan gol üç, vole veya bacak arası beş, kafayla bacak arasından gol yedi, röveşata dokuz ve saydırarak atılan gollerde sektirme sayısı kadar gol değeri kazanmaktadır. Bu puanlamalar şehirlere göre değişiklik göstermektedir. Ebe kaleci oyunun çeşidine göre dokuz, on üç veya yirmi bir puan değerinde gol yerse oyunu kaybeder; topu havada yakalarsa, top kaleye yerden girerse veya top oyun alanının dışına, kale çizgisinin dışına giderse kaleci değişir ve yeni ebe kaleye geçer (Yılmaz, 2017: 23; Özdemir, 2006: 19-21; Demir, 2015: 203; Karğın, 2018: 73-74; Yılmaz, 2013: 298). Oyunun Erzincan ve Isparta’daki oynanışında topu yere düşürmemek temel kurallardandır. İki şehirde de top yere düşürülmeden ayakta ve başta istenildiği kadar sektirilebilir (Tören, 2011: 98, 100; Yılmaz, 2013: 298). Gaziantep ve Afyon’da ise oyuncular sırayla atış yaparlar (Tokuz, 2011: 190; Gürbüz, 2017: 306).
Oyunun basketbol olarak oynanışı oyuncuların sırayla potaya atış yapmasından ibarettir. Ebe, potanın altında bekler. Oyuncular farklı yerlerden, potanın karşısında yarım ay biçiminde dizilerek veya bir, iki ve üç sayı için belirlenmiş konumlardan potaya atış yapar. Normal atış bir sayıdır, Kayseri’de deliksiz atışın iki puan olduğu kaydedilmiştir ve sayı yapan oyuncu kaçırana kadar atmaya devam eder. Bingöl ve Trabzon’da ebe, değişik hareketle yaparak atış yapan oyuncuyu engellemeye çalışır. Temel amaç aynı ebe değişmeden aralıksız dokuz atış yapmaktır. Bir oyuncu sayı yapamazsa ebe değişir ve sayı yapamayan oyuncu ebe olur (Çolak, 2015: 142; Arslan Erdem, 2019: 132; Göktaş, 2013: 10; Özdemir, 2006: 126). Oyundaki ceza “oyun rolü” ile belirlenmiştir (Özdemir, 2006: 128). Oyunun futbol oynanışında kaleci ebe değişmeden hedeflenen skora ulaşılırsa o oyuncu oyunu kaybeder (Yılmaz, 2013: 298; Demir, 2015: 203; Tören, 2011: 98; Karğın, 2018: 74). Gaziantep’te kaledeki oyuncu hedeflenen puanda gol yerse tişörtünün altına top yerleştirilir ve gebe olur, karnına vurularak top düşürülür, bebek doğmuş olur ve ebe oyundan çıkar (Tokuz, 2011: 190). Afyon’da kazanan oyuncu topu kaleye atar, ebe yakalarsa doğacak çocuk erkek, yakalayamazsa kız olacağı söylenir, ebe değişir ve oyun devam eder (Gürbüz, 2017: 306). Ardahan’da ve Bingöl’de oyundan ilk çıkan oyuncuya “anne,” ikinci çıkana “kız” veya “kız kardeş”, üçüncü çıkana “erkek çocuk” veya “erkek kardeş” en son çıkana ise “baba” adı verilir. Erzincan’da ilk çıkana “aptal”, sonra sırasıyla “tecrübesiz, akıllı, zeki” ve en son çıkana “bilgin” denilir. Ardahan’da oyun sonunda penaltı atışı yapılır ve penaltı atabilen oyuncu “baba” veya “doktor” adını alır. Şanlıurfa’da da oyun sonunda penaltı atışı vardır (Yılmaz, 2017: 23; Özdemir, 2006: 20-21; Karğın, 2018: 74). Oyunun basketbol oynanışında da potaya yapılan atışlar sonunda hedeflenen sayıya ulaşan kazanır, hedeflenen sayıya kadar ebe kalan oyuncu elenir. Potaya dokuz kez top girerse ebe “dokuz aylık (hamile)” olur (Çolak, 2015: 142; Arslan Erdem, 2019: 132; Göktaş, 2013: 10; Özdemir, 2006: 126).
Oyunun iki oynanışı da fiziksel etkinliğe dayalıdır. Oyunun dikkat, odaklanma, hedefe isabet ettirme, koordinasyonu geliştirme ve toplumsal rolleri öğrenme gibi işlevsel özellikleri vardır (Arslan Erdem, 2019: 133; Yılmaz, 2017: 23).
Dokuz Aylık veya Yirmi Bir Aylık adıyla bilinen bu oyun fiziksel etkinliğe dayalı, sportif bir oyundur. Futbol ve basketbol olmak üzere iki oynanışı olmakla birlikte daha çok futbol olarak kaydedilmiştir. Bunu Türkiye'de futbola olan ilgiyle bağlantılı olarak düşünebiliriz. Ayrıca basketbol oynanışında basketbol potasının bulunmadığı yerlerin uygun olmaması da etkilidir. Oyunun ismi ve rolü, toplumsal cinsiyet rolleri bakımından birkaç yönden incelenebilir durumdadır. Oyunun erkek çocukları arasında örtük bir kara mizah yönü de vardır. Oyun günümüzde eskisi kadar yaygın olmasa da özellikle beden eğitimi derslerinde kuralları ve içeriği gözden geçirilerek bu oyundan faydalanmak mümkündür.
KAYNAKLAR
Arslan Erdem, Nihan. (2019). Artvin’de Çocuk Oyunları (Derleme, İnceleme, Tasnif). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Artvin: Artvin Çoruh Üniversitesi.
Çolak, Mehmet. (2015). Adana Geleneksel Çocuk Oyunları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Niğde: Niğde Üniversitesi.
Demir, İlknur. (2015). Niğde Geleneksel Çocuk Oyunları ve Halkbilimsel İncelemesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Niğde: Niğde Üniversitesi.
Göktaş, Aydın. (2013). Gesi’de Oynanan Çocuk Oyunları. Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi.
Gürbüz, Duru Özden. (2017). Yapısal ve İşlevsel Açıdan Afyonkarahisar Çocuk Oyunları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
Karğın, Dilek. (2018). Şanlıurfa İli ve Çevresi Çocuk Oyunları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ardahan: Ardahan Üniversitesi.
Özdemir, Nebi. (2006). Türk Çocuk Oyunları 2 Cilt. Ankara: Akçağ.
Tokuz, Gonca. (2011). Gaziantep Çocuk Oyunları Üzerine Halk Bilimsel Bir İnceleme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi.
Tören, Arzu. (2011). Erzincan’dan Derlenen Çocuk Oyunlarının Çocuk Eğitimindeki Yeri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Erzincan: Erzincan Üniversitesi.
Yılmaz, Leyla. (2017). Ardahan’da Oyun ve Oyuncak. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ardahan: Ardahan Üniversitesi.
Yılmaz, Mehmet Fatih. (2013). Isparta Çocuk Oyunları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi.
MADDE YAZARI
Dr. Seçkin Sarpkaya
ISBN
978-625-99966-0-8