HottukÇevir
Hottuk, yaygın olarak bilinen adıyla Düdük olup çocuk oyuncakları arasında yer almaktadır.
Üflemeli bir alet olan Hottuk, sipsili çocuk oyuncağından geliştirilmiştir. Hottuk bu bakımdan Sipsi, Sıbızgu veya Borguy denilen müzik aletleri ile yakından ilgilidir (Yıldız Altın, 2022). Derleme Sözlüğü’nde “Hottuk” için “1. Baldırandan ya da bitki saplarından yapılan düdük. 2. Yirmi veya yirmi beş santimetre (20-25 cm) uzunluğunda kesilen akçam dalından yapılan bir çeşit çocuk oyuncağı, patlangaç” (1993: 2420); “Hotdayak” için “Çubukla oynanan bir çeşit çocuk oyunu” (1993: 2419); “Hattuk” için “Söğüt dalından yapılan bir çeşit düdük” (1993: 2307) karşılıkları verilmiştir. Hottuk kelimesi etimolojik olarak şu kelimelerle benzeşmektedir: “Hot”, “davarların diz kapağından çıkarılan bir kemik”; “Hotak” ise aşık demektir (Özdemir, 2006: 108).
Hottuk, Türk kültüründe üflemeli çocuk oyun araçlarından biridir. Bu alet, yaygın olarak söğüt ve ceviz dallarının kabuklarından yapılan bir düdük çeşidi olup “tek sesli sipsi” olarak da ifade edilmektedir. Anadolu’da bu ağaçların biraz daha kalın dalları kesilip yontulduğunda sipsi veya zibizgi denilen ve bugünkü kaval ve flütün atası olan müzik aletleri yapılmıştır. Ancak tarihsel süreç içerisinde tek ses çıkaran Hottuk yeterli gelmemiş, boru fikri ortaya çıkmıştır. Böylece sipsi, borunun üzerine takılarak çalınmaya başlamıştır (Ekinci, 2014: 259). Hottuk adı verilen aleti yapabilmek için söğüt veya ceviz dalı ile bu dalı yontup delmeye yarayan kesici alet gerekmektedir. Oyunda ağaçtan yapılan düdüğe benzer tek bir araç kullanılmaktadır.
Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde Hottuk benzeri oyuncak ve alet şu terimlerle kullanılmaktadır: “Hattuk, Hodak, Hodduk, Hotduk, Hotdak, Hottu, Hottuk, Hort Hort, Hotat, Huuddi, Hübbük, Hödünük, Höppü, Hüs, Hüssük, Hüttük, Höttük, Bizbıldık, Bizbilik, Çambuna, Çıpçığ, Çukçuk, Cukcuk, Cik Cik, Cüle, Cücük, Cücü, Çüçük, Çükçük, Dığlı, Dilli, Dilli Damak, Dilli Düdük, Düllü Düdük, Düllük, Düllek, Düdeyh, Düllüce, Fırfırık, Firfilik, Fırfırına, Fışkırık, Fıykırık, Fifik, Fittik, Öttüreç, Pipiç, Pöğrek, Kalak, Sepsi, Sıbızgu, Silik, Sipsi, Simsi, Sivsi Boru, Süpsübü, Süsük, Sütlük, Şundurgu, Şüdürgü, Zimbon, Zipçi” (Ekinci, 2014: 259; Güngör, 2016: 212, 730; Yıldız Altın, 2022).
Eğlence aracının icrasında belirli bir mekân ve zaman kısıtlaması yoktur. Açık veya kapalı mekânlarda oynanabilmektedir. Düdüğü tutabilen ve çalabilen her yaştan kız ve erkek çocuklar bu aleti oyun için; yetişkinler ise eğlence için kullanabilmektedir.
Söğütlerin ve ceviz sürgünlerinin kabuklarına su yürüdüğü zamanda ince dallardan Hottuk çıkarılmaktadır. Kurşun bir kalem daha fazla inceliğe sahip olan ince dallar hottuğun yapımını kolaylaştırmaktadır. Bu ince dalların, sürgün gözü olmayan ve beş veya altı santimetre (5-6 cm) uzunluğunda bir yerinden enine olmak üzere ağaçsı tabakaya kadar kabuk kesilir. Kesilen parça, düzgün bir taşın üzerine yatırılır ve “bot bot botlamış, kara devem atlamış, hottuk botlamış” tekerlemesi söylenir. Parça, burularak kabuk yerinden oynatılır. Parça, beyaz tabakası tahrip edilmeden, uç tarafından tutularak kabuktan ayrılır. Soyularak beyaz tabakası ortaya çıkarılan bu Hottuk, ağza alınarak ağız suyu ile ıslatılır ve ısıtılır. Islatılan ve ısıtılan bu parça, biraz sonra iki parmağın arasına alınarak iyice bastırılır. Hottuk böylece üflemek ve eğlenmek için hazırlanmış olur (Ekinci, 2014: 34). “Hottuk genellikle söğüt dallarından yapılmaktadır. İçlerinde eli işe yatkın bir kişi, bu aletleri kolaylıkla yapabilmektedir. İlk olarak yetişkin bir erkeğin sağ el orta parmağı kadar bir dal kesilir ve düzgün bir taşın yanına oturulur. Kesilen ceviz dalı bir ucundan kırk beş derecelik (45) bir açı ile iki santimetre (2 cm) uzunluğunda, met tarafında üç veya 4 milimetre (3-4 mm) kalınlığında bir odunsu tabaka kalacak şekilde yontulur. On veya on beş santimetre (10-15 cm) bir uzunluk bırakılarak dal enine doğru bıçakla odunsu kısma kadar kesilir. Bıçağın keskin tarafından tutularak sapı ile kabuğu çatlatmayacak şekilde “boot boot, bot botlamış, kara devem botlamış, zibsim botlamış” diyerek kabuk çıkarılır. Met tarafının tersinden, odunsu bölümün üzerinde üç veya dört santimetre (3-4 cm) uzunluğunda, odunsu tabakanın tam yarısına varacak şekilde odunsu kısımda bir oyuk meydana getirilir. Met tarafının tersindeki oyuğun başlangıç tarafına gelecek şekilde kabukta bir delik açılır. Ardından kabuk yerine yerleştirilerek Hottuk denilen, flüt ve dilli düdüğün atası yapılmış olur” (Ekinci, 2014: 265). Hottuk, Burdur yöresinde söğüt veya bazen ceviz kabuğundan yapılmakta olup yaklaşık dört santimetre (4 cm) boyundadır (Ekinci, 2014: 18).
Hottuk hem çocuk oyunu olup hem de eğlence aracı olarak üflemeli çalgılar arasında sayılabilmektedir. Hottuk aleti, düdük ile benzer olup üflenerek oynanmaktadır.
Isparta’dan derlenen ve taş oyunu olarak kaydedilen Hottuk adlı çocuk oyununun, üflemeli çocuk oyuncağı olan Hottuk ile isim benzerliği dışında başka bir ortak yönü bulunmamaktadır (Yılmaz, 2013: 285).
Hottuk hazırlandığı sırada tekerlemeler söylenmektedir. Sözlü kültür belleğini oluşturan tekerlemelere yansıyan Hottuk şu şekildedir: “Bot bot botlamış, kara devem atlamış, hottuk botlamış”; “Bot bot botlamış, kara devem botlamış, hottuk da botlamış” (Ekinci, 2014: 34, 318).
Oyunda kazanan veya kaybeden yer almamaktadır. Hottuk denilen oyun aleti, eğlenme amacıyla kullanılan bir çocuk çalgısıdır. Anadolu’nun hemen her bölgesinde icra edilmiş bir oyundur. Hottuk adlı oyuncak çoğunlukla çocukların kendileri tarafından yapılmaktadır. Bu bakımdan oyuncağın çocuklarda el ve göz koordinasyonunu geliştirici ve el becerisini arttırıcı bir işlevi vardır.
KAYNAKLAR
Derleme Sözlüğü. (1993). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü VII (H-İ). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ekinci, Abdurrahman. (2014). Tekeli’nin Dilinden Telinden 2. Ankara: MRK Baskı ve Tanıtım Hizmetleri.
Güngör, Okan Celal. (2016). Türkçede Çocukla İlgili Söz Varlığı. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
Özdemir, Nebi. (2006). Türk Çocuk Oyunları. Cilt 1, Ankara: Akçağ Yayınları.
Yıldız Altın, Kübra. (2022). “Düdüklü Oyun”. https://encyclopedia.worldethnosport.org/spor-detay/duduklu-oyun (Erişim Tarihi: 16.12.2022).
Yılmaz, Mehmet Fatih. (2013). Isparta Çocuk Oyunları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi.
MADDE YAZARI
Doç. Dr. Kübra Yıldız Altın
ISBN
978-625-99966-0-8