Kara KediÇevir
Kara Kedi Oyunu’nun ilk kez ne zaman ve nerede oynanmaya başlandığı hakkında elimizde kesin bilgi yoktur. Birçok oyun gibi Kara Kedi’nin de hayvanların çeşitli özellikleri ve davranışları üzerine yapılan bir gözlem sonucunda ortaya çıktığı söylenebilir (Özhan, 1997: 10). Oyunun icrasında ebenin astığı/sakladığı yiyeceklerin ciğer/sucuk/peynir vd. olması oyunun bağlamı gereği kediyi, kedinin bu yiyecekleri çalması ise onun rengini belirlemiştir. Kalıplaşmış bazı ifadelerde devam eden ilk anlamı olumlu kullanılmış olsa da kara rengi, bu oyunun adında olumsuz anlamıyla kullanılmıştır (Genç, 1997: 1101; İnan, 1998: 404). Bu bağlamda oyunda kullanılan yiyecekler ve kedi arasında, kedi ile de yiyecekleri çalması arasında bağlantı kurularak oyunun adı oluşturulmuştur.
Anadolu’da genellikle “Kara Kedi” adıyla bilinen bu oyunun Acıpayam/Denizli’de “Pisten Oyunu” adıyla (Acıpayamlı, 1977: 48-49), Gaziantep’te ise “Et Et Döveriz” adıyla başka varyantları vardır (Akbaş ve Özuslu Ünal, 2016: 31-32). Adana’da hileli bir kovalamaca oyunu (Çolak, 2015: 195) ve Ordu’da “Tavşan Kaç” adlı kovalamaca oyunu “Kara Kedi” adıyla anılsa da oynanış biçimi bu oyundan farklıdır ve sadece isim benzerliği vardır (Onur ve Güney, 2002: 94).
İcra mekânı bir evin bahçesi, sokak ya da park gibi dış mekân olan bu oyun; gündüz ve oyundaki koşma/yakalama gibi eylemleri engelleyen koşulların olmadığı zamanlarda (yağmursuz/güneşli havalarda) oynanır. Bir grupla oynanan “Kara Kedi” oyununda, kedi ve ebe dışında birkaç oyuncu daha vardır ve sayı bakımından üst limiti olmayan bu oyuncular oyunun ana icra mekânını hazırlarlar. Oyuncuların cinsiyeti yöreden yöreye değişse de sadece kız, sadece erkek ya da çoğunlukla kız-erkek karışık olabilir (Arsunar, 1955: 88-89; Tuğrul, 1978: 8354; Özdemir, 1997a: 333).
Oyunun mekân seçimi yapıldıktan sonra oyundaki rolü üstlenecek ebe ve kedi tekerlemeyle (KK1) veya çeşitli usullerle seçilir. Diğer oyuncular ise halka oluşturarak oyun alanını belirler (Özdemir, 1997a: 119).
Kara Kedi Oyunu’nun yaygın oynanma şekli şöyledir: Oyunculardan biri ebe, bir diğeri kara kedi olarak belirlendikten sonra diğer tüm oyuncular ele ele tutuşarak ayakta büyük bir çember oluştururlar. Ebe çemberin içinde, kedi dışında bekler. Ebe, (sadece kız kıza oynanırken) her oyuncunun yanına gelerek onlara birer tane sebze-meyve adı olan takma isim verir veya onların üzerine yüzük, küpe vd. nesneler ile (sadece erkeklerce veya karışık oynanırken) peynir/ciğer/sucuk vd. asar ya da bu yiyecekleri oyuncuların yanına saklar. Ardından bir sebeple (namaz kılmak, yemeğin altını kapatmak vd.) eve gitmek için çemberden çıkan ebenin ayrıldığını gören kedi, çemberin içine girip bütün yiyecekleri yer ve çemberden dışarı çıkar. Evinden gelip tekrar oyuna dâhil olan ebe, bıraktığı yiyecekleri yerinde bulamayınca bunları kimin yediğini sorar. Failin kedi olduğunu öğrenince diğer oyuncularla birlikte kediyi yakalamaya çalışır. Kedi yakalanınca oyun sona erer (Arsunar, 1955: 88-89; Tuğrul, 1978: 8354; Cengiz, 1996: 31; Özdemir, 1997b: 188-189; Özhan, 2005: 138; KK1).
Oyunun Uşak varyantında ebe, kedinin sahibi şeklinde karşımıza çıkarken diğer varyantlarda böyle bir durum yoktur. Ayrıca bazı varyantlarda ebe, çemberin içinde; kedi ise çemberin dışında oyuna başlar. Ancak ikisinin de çemberin dışında başladığı varyantlar vardır ve bu varyantların icrasında masallara has bir formel görülür. Gümüşova/Düzce ve Aydınlar/Zonguldak varyantlarında halkanın içine giren/çıkan ebe veya kedi, halkayı “kapan susam kapan, açıl susam açıl” ve Uşak’ta “kapan kapım kapan, kilidini asam; açıl kapım açıl, sökül kilit sökül” gibi ifadeleriyle kapar/açar (Cengiz, 1996: 31; Arsunar, 1955: 88-89; Özdemir, 1997b: 189). Diğer varyantlarda görülmese de Mahmutgazi/Denizli varyantında ciğeri yiyen kedi, eve giderek elini ebeye yıkatır (Tuğrul, 1978: 8354). Yine bazı varyantlarda kedinin yakalanması ile oyun sona ererken bazı varyantlarda yakalanan kedi dövülür (Tuğrul, 1978: 8354; Arsunar, 1955: 88-89; Özdemir, 1997b: 189; KK1). Son olarak Şambayadı/Adana varyantında kovalanan kedi koşarken kedi sesi çıkarır (KK1).
Koşma/kovalamaca/yakalamaca veya zor kullanma oyunlarından biri olan Kara Kedi’de ebe ve diğer oyuncuların görevi, kediyi yakalamak, kedinin görevi ise yakalanmamak veya uzun süre yakalanmamaktır. Çünkü bazı varyantlarda yakalanırsa dövülür (And, 2012: 83;271). Bu sebeple oyundaki kazanma ve kaybetme, yakalanıp yakalanmama üzerine kuruludur. Daha hızlı koşmak, esnek ve kıvrak hareketler, yakalanmanın önüne geçer. Kediyi yakalamak için ebe ve diğer oyuncuların da aynı özelliklere sahip olması gerekmektedir. Ayrıca kedinin yakalanması, bazen takım oyununa bağlıdır ve oyuncuların hep birlikte ve planlı hareketi, kedinin kısa sürede yakalanmasını sağlar. Dolayısıyla oyuncuların hem fiziksel hem de mental gelişimi için geleneksel birçok oyun gibi Kara Kedi Oyunu da bireyin gelişimine, ayrıca oyuncuların bir araya gelmesi sosyalleşmesine katkı sağlamaktadır.
KAYNAKLAR
Acıpayamlı, Orhan. (1977). Acıpayam Folklorunda Çocuk Oyunları. Antropoloji. S.10, s.45-53.
Akbaş, Banu ve Özuslu Ünal, Selma (2016). Oyuncaklarla Oynanan Geleneksel Gaziantep Oyunları. Uluslararası Erken Çocukluk Eğitimi Çalışmaları Dergisi. S.1, s.25-42.
And, Metin (2012). Oyun ve Bügü-Türk Kültüründe Oyun Kavramı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 3. Baskı.
Arsunar, Ferruh. (1955). Türk Çocuk Oyunlarından Örnekler. Ankara: Maarif Vekilliği Yayınları.
Cengiz, Serpil. (1996). Karadeniz Ereğli Çocuk Oyunlarından Derlemeler. Türk Halk Kültüründen Derlemeler. Ankara: Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü Yayınları, s. 16-48.
Çolak, Mehmet (2015). “Adana Geleneksel Çocuk Oyunları”, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Genç, Reşat. (1997). Türk İnanışları ile Millî Geleneklerinde Renkler ve Sarı-Kırmızı-Yeşil. Erdem. C.9, S.27, s.1075-1110.
İnan, Abdulkadir. (1998). Makaleler ve İncelemeler. C.I, Ankara TTK Yayınları.
Onur, Bekir ve Güney, Neslihan. (2002). Türkiye’de Çocuk Oyunları: Derlemeler. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
Özdemir, Nebi. (1997a). Türk Çocuk Oyunları. C.1. Ankara: Akçağ Yayınları.
Özdemir, Nebi. (1997b). Türk Çocuk Oyunları. C.2. Ankara: Akçağ Yayınları.
Özhan, Mevlüt. (1997). Türkiye’de Çocuk Oyunları Kültürü. Ankara: Feryal Matbaası.
Özhan, Mevlüt. (2005). Çocuk Oyun ve Oyuncak Terimleri Sözlüğü. Ankara: Kültür Ajans Yayınları.
Tuğrul, Mehmet. (1978). Oyunlar, Eğlenceler: Mahmutgazi Köyünden Derlenmiş Oyunlar I. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi. S.347, s.8353-8355.
Kaynak Kişiler
KK1: Derleyen: Fazıl Özdamar. Derlenen: Dudu Özdamar, Yaşı: 76, Eğitim Durumu: Okuma-yazması yok, Mesleği: Çalışmıyor, Derleme yeri: Şambayadı/Adana, Derleme tarihi: 25.07.2004.
MADDE YAZARI
Doç. Dr. Fazıl Özdamar
ISBN
978-625-99966-0-8