Mor Menekşe OyunuÇevir
Mor Menekşe, Türk kültüründe geniş yayılım alanı gösteren ortak oyunlardan biridir. Bu oyunun tarihî kökenleri bilinmemektedir fakat yayılım alanından hareketle eski bir oyun olduğu söylenebilir. Oyunun mitik arka planı ve günlük yaşama yönelik özellikleri vardır. Oyun, ismini oyunun icrasındaki atışma, söyleşme tekerlemesinden almaktadır.
Oyun, Türkiye sahasında genelde “Menekşe” ismiyle bilinmektedir. Adana, Afyon, Artvin, Isparta, İzmir, Niğde ve Van’dan bu isimle derlenmiştir (Bozdemir, 2018: 64; Çolak, 2015: 189; Gürbüz, 2017: 440; Arslan Erdem, 2019: 121; Yılmaz, 2013: 222; Şarman, 2015: 130; Demir, 2015: 149; Kayar, 2008: 134). Oyunun Elazığ ve Erzincan’dan derlenen bir diğer adı “Mendilim Köşe Köşe (Turgut, 2005: 469; Tören, 2011: 124)”; Gaziantep, Şanlıurfa ve Van’dan derlenen ismi “Menekşe Mendilin Düşe, Menekşe Mendilin Yere Düşe (Tokuz, 2011: 322; Karğın, 2018: 189; Kayar, 2008: 1234)”dir. Oyun ayrıca Türkiye’de “Grup Yarması, Kırmaca, Kol Kırmaca, Kırmızı Beyaz” gibi isimlerle bilinmektedir (Özhan, 1997: 172; Tokuz, 2011: 322).
Türk Dünyası’nda bu oyun benzer ve farklı isimlerle de bilinmektedir. Oyunun KKTC’deki adı “Mor Menekşe” (Onur ve Güney, 2022: 416), Azerbaycan ve İran Türkleri arasında adı “Benövşe”dir (Bayar Çelebi, 2007: 56; Ferehmendî, 2009: 12). Azerbaycan’daki diğer isimleri “Benöşe, Menöğşe, Gıygılıc, Gıngılış, Gız Gaçırttı, Adıgözel, Agterek”tir (Bayar Çelebi, 2007: 56, 139, 140, 141). Son isim Türk Dünyası’nın diğer bölgeleriyle ortaktır. Oyunun adı Kırgızistan’da “Ak Terek Kök Terek [Ak Ağaç Gök Ağaç], El Çabar, Çartek (Taşbaş ve Maratkızı, 2010: 222)”, Başkurtlarda “Ak Tiräk [Ak Kavak] (Yazıcı Ersoy, 2010: 78)”, Türkmenlerde “Ay Terek Kün Terek (Özhan ve Muradoğlu, 1997: 129)” şeklindedir. Kazakistan’da “Aygölek (Nussipkhan, 2021: 114)” ismiyle bilinen bu oyun Altay Türkleri arasında “Kol Üzüş [El Koparma] (Dilek, 2008: 632)”, Irak Türkmenleri arasında “Alaylim Buleylim (Abdulmajeed, 2010: 167)” adıyla bilinmektedir.
Oyun, Türk Dünyası’nın tüm bölgelerinde açık ve geniş bir alanda oynanır. Nadiren de olsa geniş bir iç mekânda oynanabilir (Bozdemir, 2018: 64; Yılmaz, 2013: 222). Açık mekânlar sokak ve okul bahçesi olabilir (Karğın, 2018: 189; Tokuz, 2011: 322). Oyun süresi genelde bir saat olarak belirtilmektedir (Arslan Erdem, 2019: 121; Şarman, 2015: 130). Oyunun icrasında herhangi bir araç kullanılmamaktadır. Her mevsim oynanabilen bir oyun olmakla birlikte Türkiye’de Hıdırellez törenlerinde, bahar veya yaz mevsiminde ve gündüzleri oynanmaktadır (Ayvazoğlu, 2012: 233; Çolak, 2015: 189; Turgut, 2005: 469; Şarman, 2015: 130). Azerbaycan’da yaz merasim şenliklerinde (Bayar Çelebi, 2007: 141), Kırgızistan’da düğünlerde (Supataeva, 2019: 135), Teleütlerde bahar mevsiminde ve Altay Türklerinde “bereket ve mutluluğun sembolü “Koço-Kan” adına düzenlenen sonbahar, hasat mevsimindeki törenlerde (Dilek, 2008: 630, 632)” oynandığı belirtilmiştir.
Oyun yukarıda belirttiğimiz bölgelerde çocuklar ve gençler tarafından oynanmaktadır. Oyunu iki grup hâlinde çok sayıda oyuncu oynamaktadır. Oyunu ağırlıklı olarak kız çocuklarının kendi aralarında oynadığı belirtilse de oyun kızlar arasında, erkekler arasında veya kız ve erkek çocukları karışık şekilde oynanabilir. Oyuncu sayısı en az 6 olmakla birlikte 20-30 oyuncuya kadar çıkmaktadır ve oyuncu yaşları da 7 ile 15 arasında değişmektedir (Çolak, 2015: 189; Gürbüz, 2017: 440; Arslan Erdem, 2019: 121; Turgut, 2005: 469; Tokuz, 2011: 322; Özhan, 1997: 172; Bozdemir, 2018: 65; Yılmaz, 2013: 222; Şarman, 2015: 130; Demir, 2015: 149; Karğın, 2018: 189; Kayar, 2008: 134; Gafarlı, 2011: 391; Abdulmajeed, 2010: 167; Ferehmendî, 2009: 12; Taşbaş ve Maratkızı, 2010: 222; Özhan ve Muradoğlu, 1997: 129; Dilek, 2008: 632).
Bazı yörelerde görülmemekle birlikte kimi bölgelerde oyuna başlamadan önce oyuncular kendilerine bir “başkan” veya “elebaşı” seçerler (Bozdemir, 2018: 65; Demir, 2015: 149). Bu oyuncu Azerbaycan’da “başçı (Gafarlı, 2011: 391)”, İran’da “molla (lider) (Ferehmendî, 2009: 12)”, Irak Türkmenlerinde ise “beg (Abdulmajeed, 2010: 167)” olarak adlandırılır.
Oyunda oyuncular Türk Dünyası genelinde genellikle iki gruba ayrılırlar. Oyuna ilk kimin başlayacağı veya eş seçiminin Şanlıurfa’da “sayışmaca (Karğın, 2018: 189)” ile belirlenirken Adana’da “aldım verdim (Çolak, 2015: 189)”, Artvin’de “attım battım (Arslan Erdem, 2019: 121)” ve Eskişehir’de “adımlama (Onur ve Güney, 2002: 323)” ile belirlendiği kaydedilmiştir. Oyunun ismini aldığı oyun içi tekerleme iki grup arasında atışma, söyleşme olarak icra edilmektedir ve Türkiye sahasında da Türk Dünyası genelinde de genel bir özellik göstermektedir. Türkiye’de yukarıda andığımız şehirlerde genel olarak bir grup “Mendilim köşe köşe / Bizden size kim düşe?”, “Men men menekşe / Mendilim dört köşe / Bizden size kim düşe?”, “Menekşe menekşe / Mendilim dört köşe / Bizden size kim geçe?”, “Ey menekşe menekşe, bizden size kim düşe? (Tören, 2011: 124-125; Özhan, 1997: 172; Bozdemir, 2018: 65; Demir, 2015: 149, Yılmaz, 2013: 222; Arslan Erdem, 2019: 121; Kayar, 2008: 134, Turgut, 2005: Tokuz, 2011: 322, Şarman, 2015: 130)” diyerek karşı gruba seslenir ve karşı grup da bir isimle cevap verir. Bazı şehirlerde bu atışma “Menekşe, mendilin yere düşe” diyen gruba “Bizden size kim düşe?” şeklinde karşı grubun cevap vermesiyle (Onur ve Güney, 2002: 323) veya “Sizden bize kim düşe? (Karğın, 2018: 189; Çolak, 2015: 189)” şeklinde de görülmektedir ve yine bir isimle cevap verilir. Afyon’da bu tekerlemenin “Dünür dünür / Söyleşelim gümbür gümbür / Kızını benim tayyare şoförüne ver!” versiyonu vardır ve karşı tarafla kız alıp verme şeklinde icra edilir. Genelde ikinci grup kızı vermez ve oyun tekerlemesi çekişmeli bir atışmaya dönüşür (Gürbüz, 2017: 440).
Bu tekerleme Azerbaycan ve İran sahasında “Benövşe / Bende düşe / Bizden size kim düşe? (Bayar Çelebi, 2007: 139, 141; Ferehmendî, 2009: 12)” şeklindedir. Tekerlemenin Azerbaycan’daki “Ağ terek ağ terek bizden size kim gerek?” şeklindeki versiyonu Kırgızistan’da, Kazakistan’da, Başkurtlarda ve Türkmenlerde de görülmektedir. Tekerleme Kırgızistan’da “Ak terek, kök terek, bizden sizge kim kerek (Taşbaş ve Maratkızı, 2010: 222)” şeklindedir. Kazakistan’da ise bir grup “Aygölek-au aygölek au / Aydıñ cüzi döñgelek / Bizden sizge kim kerek? [Aygölek ay, ayın yüzü yuvarlak, bizden size kim gerek?]” der ve karşı grup “Aygölek-au aygölek au / Sayıp aldım bayterek / Anau turğan palenniñ / Kak bası kerek [Ay gölek ay, orada olan kimsenin, tam başı gerek]” diyerek bir isim söyler (Nussipkhan, 2021: 114-115). Başkurtlarda bu metnin birkaç varyantı vardır. Biz burada birini örnek olarak veriyoruz. “Aq tiräk! Kük tiräk! Küktä-küktä nižär bar? Sıbar ala qŭştar bar. Qanatında nižär bar? Şäkär mĭnän yŭfar bar. Şäkärĭŋdĭ bir miŋä! Niŋä biräyĭm hiŋä? Aq tiräk! Kük tiräk! Bĭžžän hĭžgä kĭm käräk? Bĭžgä Mästürä käräk. [Ak kavak, Gök kavak, Göklerde neler var? Rengârenk alaca kuşlar var. Kanadında neler var? Şeker ile misk var. Şekerini ver bana. Niye vereyim sana? Ak kavak! Gök kavak! Bizden size kim gerek? Bize Mesture gerek.]” (Yazıcı Ersoy, 2010: 78). Altay Türklerinde tekerleme “Tabır-tubır kamçılu. Tarılgazı cincülü. Ak tay, kök tay attu. Adazı sürlü [bir isim söylenir], kel! (Dilek, 2008: 632)” şeklindedir. Türkmenlerde karşılıklı atışma şeklinde “Ay terek. Gün Terek. Bizden size kim gerek? Soyrap [öten] dil gerek. Dillerin haysı [hangisi] gerek? Gülşah adlı kız gerek (Özhan ve Muradoğlu, 1997: 129)” metni vardır. Azerbaycan sahasında oyunun farklı adlarından biriyle de bağlı olarak karşılıklı söyleşme şeklinde “Gıy gılınc gıy gılınc / Gıyma gılınc / Oh [ok] atdım / Oğru [hırsız] tutdum / Benövşe / Bende düşe / Bizden size bir gız düşe. Adı gözel, özü gözel. Aysel Hanım bu gol üste” (Gafarlı, 2011: 391)” metniyle görülür. Irak Türkmenlerinde de “Alaylim bulaylim sap sap salaylim. Ne istisen ne istisen sene bulaylim. İstirem istirem o gözel ….ı (Abdulmajeed, 2010: 167)” metni bir isimle bitirilir.
Menekşe oyununun Türkiye ve Türk Dünyası genelinde oynanış biçimi büyük ölçüde benzerlik göstermektedir. Oyuncular iki gruba ayrılır ve karşılıklı sıralanıp birbirlerinin ellerinden veya kollarından sıkıca tutarak iki sıra hâlinde karşı karşıya gelirler. Bu sıralara genelde “zincir” adı verilir. Karşılıklı zincirler arasında 20-30 adım veya 15-30 metre mesafe olur. Yukarıdaki tekerlemede ismi söylenen oyuncu olarak kimi zaman karşı grubun “en zayıf oyuncusu” olduğu düşünülen oyuncu seçilir. İsmi söylenen oyuncu hızlı bir şekilde koşarak güçlü bir şekilde karşı gruptan seçtiği bir yere, iki oyuncunun el ele tutuştuğu kısma çarparak veya vücuduyla vurarak iki oyuncuyu ayırmaya çalışır. Eğer koşan oyuncu rakip grubu ayıramazsa o grupta kalır, ayırırsa karşı gruptan bir oyuncuyu alıp kendi grubuna götürür. Koşan oyuncunun karşı grubu bu şekilde ayırabilmesine “zinciri kırmak” denilir (Tören, 2011: 124-125; Onur ve Güney, 2002: 323; Gürbüz, 2017: 440; Özhan, 1997: 172; Tokuz, 2011: 323; Çolak, 2015: 189; Yılmaz, 2013: 222-223; Arslan Erdem, 2019: 121-122; Bozdemir, 2018: 65; Kayar, 2008: 134; Şarman, 2015: 131; Ferehmendî, 2009: 12; Gafarlı, 2011: 391; Taşbaş ve Maratkızı, 2010: 222; Nussipkhan, 2021: 114-115; Yazıcı Ersoy, 2010: 78; Dilek, 2008: 632; Özhan ve Muradoğlu, 1997: 129). Oyunun Şanlıurfa, Elazığ ve Van şehirleriyle Irak Türkmenleri arasında farklı oynanış biçimleri de vardır. Şanlıurfa’da yukarıdaki atışma için takımlardan birinin kaptanı diğer takımın kaptanının yanına sekerek gelir, ellerini beline koyarak tekerlemeyi söyler (Karğın, 2018: 189). Elazığ ve Van’da ise ismi söylenen oyuncu karşı gruba gider ve el ele tutuşan iki rakip oyuncunun ellerine kendi iki elini kenetleyip vurarak ayırmaya çalışır (Turgut, 2005: 469; Kayar, 2008: 135). Irak Türkmenlerinde ise gruplardan birinin “beg”i diğer gruptan ismi söylenen kız oyuncuyla, iki grubun arasında, ortada yere çizilen çizginin iki yanında çekişir ve diğer oyuncuyu çizgiden geçiren kazanır (Abdulmajeed, 2010: 167).
Oyunun sonunda genelde gruplardan birinde hiç oyuncu kalmadığında veya bir grupta tek kişi ya da az oyuncu kaldığında oyun biter ve çok sayıda oyuncu kalan grup kazanır (Bozdemir, 2018: 65; Şarman, 2015: 131; Taşbaş ve Maratkızı, 2010: 222 ; Ferehmendî, 2009: 12; Yılmaz, 2013: 223; Karğın, 2018: 189; Gürbüz, 2017: 440; Çolak, 2015: 189). Kaybeden takıma genelde bir ceza verilmemektedir. Erzincan’da gruplardan birinde tek kişi kalan çocuğa “çürük elma” diye bağırılır (Onur ve Güney, 2002: 215). Van’da kazanan grup alkışlanır, kaybeden gruba yönelik bir şey yapılmaz (Kayar, 2008: 135). Başkurtlar arasında koşup karşıdaki engeli aşamayan kişiye şarkı söylemek, şiir okumak veya dans etmek gibi cezalar verilir (Yazıcı Ersoy, 2010: 78). Azerbaycan’da ise bir kaynakta karşı tarafı aşamayan oyuncunun “Yer de haram olsun sene. / Göy de haram olsun sene. / Yediyin halva çörek / O da haram olsun sene” denilerek kargışlanır (Gafarlı, 2011: 392).
Menekşe oyununun işlevsel özellikleri daha çok bedensel kazanım üzerinedir. Oyunun eğitsel kazanımları arasında güç kontrolü, doğru hedef seçimi, iş birliği içinde çalışma, organize olma gibi konularda gelişim; çeviklik, dil, denge ve koordinasyon gelişimi, bireysel ve takım stratejisinin gelişmesi, sorumluluk, taktik geliştirmek, özgüven, ikna etme, sözlü iletişim, göz/kas/zihin kontrolü, öfke kontrolü, bedensel kuvvet ve grubunu kollamak gibi unsurlar bulunmaktadır (Arslan Erdem, 2019: 121; Bozdemir, 2018: 64; Şarman, 2015: 132; Vefaî, 1990: 14).
Elimizdeki kaynaklara göre “Menekşe Oyunu” Türkiye’de birçok şehirde ve Türk Dünyası’nda Irak, Azerbaycan, İran, Türkmenistan, Kırgızistan, Kazakistan, Başkurt, Altay ve Teleüt gibi sahalarda geçmişten günümüze bahar ve yaz mevsimleri ve bu mevsimlerle ilgili bağlamlarda bilinmektedir. Oyunun ismi oyunun icrasındaki söyleşme/atışmayı oluşturan tekerlemeden gelmektedir ve “(Mor) Menekşe” ve “Ak Terek Gök Terek” ağırlıklı oluşmaktadır. İsmin kökeni ve oyunun tarihî süreci hakkında bilgiye kaynaklarda rastlanılmamıştır. “Ak Terek Gök Terek” ismi Türk mitolojisiyle bağlantılı değerlendirilebilir ve bu şekilde bu oyun hem gündelik yaşama yönelik işlevleri hem de mitik arka planıyla birlikte düşünülebilir. Bu oyun, eğlenceli bir ortamda oluşturulan bir tür hayat parodisidir ve Türk kültürü özelinde ortak Türk dünya görüşünü ve toplumsal yapısını yansıtmaktadır. Menekşe oyununun fiziksel işlevleri ve kazanımları ön plandadır. Bununla birlikte kendini kanıtlama, özgüven kazanma, hamle becerisi, zamanlama becerisi gibi noktalarda da önemli bilişsel kazanımları mevcuttur.
Bazı yörelerde görülmemekle birlikte kimi bölgelerde oyuna başlamadan önce oyuncular kendilerine bir “başkan” veya “elebaşı” seçerler (Bozdemir, 2018: 65; Demir, 2015: 149). Bu oyuncu Azerbaycan’da “başçı (Gafarlı, 2011: 391)”, İran’da “molla (lider) (Ferehmendî, 2009: 12)”, Irak Türkmenlerinde ise “beg (Abdulmajeed, 2010: 167)” olarak adlandırılır.
Oyunda oyuncular Türk Dünyası genelinde genellikle iki gruba ayrılırlar. Oyuna ilk kimin başlayacağı veya eş seçiminin Şanlıurfa’da “sayışmaca (Karğın, 2018: 189)” ile belirlenirken Adana’da “aldım verdim (Çolak, 2015: 189)”, Artvin’de “attım battım (Arslan Erdem, 2019: 121)” ve Eskişehir’de “adımlama (Onur ve Güney, 2002: 323)” ile belirlendiği kaydedilmiştir. Oyunun ismini aldığı oyun içi tekerleme iki grup arasında atışma, söyleşme olarak icra edilmektedir ve Türkiye sahasında da Türk Dünyası genelinde de genel bir özellik göstermektedir. Türkiye’de yukarıda andığımız şehirlerde genel olarak bir grup “Mendilim köşe köşe / Bizden size kim düşe?”, “Men men menekşe / Mendilim dört köşe / Bizden size kim düşe?”, “Menekşe menekşe / Mendilim dört köşe / Bizden size kim geçe?”, “Ey menekşe menekşe, bizden size kim düşe? (Tören, 2011: 124-125; Özhan, 1997: 172; Bozdemir, 2018: 65; Demir, 2015: 149, Yılmaz, 2013: 222; Arslan Erdem, 2019: 121; Kayar, 2008: 134, Turgut, 2005: Tokuz, 2011: 322, Şarman, 2015: 130)” diyerek karşı gruba seslenir ve karşı grup da bir isimle cevap verir. Bazı şehirlerde bu atışma “Menekşe, mendilin yere düşe” diyen gruba “Bizden size kim düşe?” şeklinde karşı grubun cevap vermesiyle (Onur ve Güney, 2002: 323) veya “Sizden bize kim düşe? (Karğın, 2018: 189; Çolak, 2015: 189)” şeklinde de görülmektedir ve yine bir isimle cevap verilir. Afyon’da bu tekerlemenin “Dünür dünür / Söyleşelim gümbür gümbür / Kızını benim tayyare şoförüne ver!” versiyonu vardır ve karşı tarafla kız alıp verme şeklinde icra edilir. Genelde ikinci grup kızı vermez ve oyun tekerlemesi çekişmeli bir atışmaya dönüşür (Gürbüz, 2017: 440).
Bu tekerleme Azerbaycan ve İran sahasında “Benövşe / Bende düşe / Bizden size kim düşe? (Bayar Çelebi, 2007: 139, 141; Ferehmendî, 2009: 12)” şeklindedir. Tekerlemenin Azerbaycan’daki “Ağ terek ağ terek bizden size kim gerek?” şeklindeki versiyonu Kırgızistan’da, Kazakistan’da, Başkurtlarda ve Türkmenlerde de görülmektedir. Tekerleme Kırgızistan’da “Ak terek, kök terek, bizden sizge kim kerek (Taşbaş ve Maratkızı, 2010: 222)” şeklindedir. Kazakistan’da ise bir grup “Aygölek-au aygölek au / Aydıñ cüzi döñgelek / Bizden sizge kim kerek? [Aygölek ay, ayın yüzü yuvarlak, bizden size kim gerek?]” der ve karşı grup “Aygölek-au aygölek au / Sayıp aldım bayterek / Anau turğan palenniñ / Kak bası kerek [Ay gölek ay, orada olan kimsenin, tam başı gerek]” diyerek bir isim söyler (Nussipkhan, 2021: 114-115). Başkurtlarda bu metnin birkaç varyantı vardır. Biz burada birini örnek olarak veriyoruz. “Aq tiräk! Kük tiräk! Küktä-küktä nižär bar? Sıbar ala qŭştar bar. Qanatında nižär bar? Şäkär mĭnän yŭfar bar. Şäkärĭŋdĭ bir miŋä! Niŋä biräyĭm hiŋä? Aq tiräk! Kük tiräk! Bĭžžän hĭžgä kĭm käräk? Bĭžgä Mästürä käräk. [Ak kavak, Gök kavak, Göklerde neler var? Rengârenk alaca kuşlar var. Kanadında neler var? Şeker ile misk var. Şekerini ver bana. Niye vereyim sana? Ak kavak! Gök kavak! Bizden size kim gerek? Bize Mesture gerek.]” (Yazıcı Ersoy, 2010: 78). Altay Türklerinde tekerleme “Tabır-tubır kamçılu. Tarılgazı cincülü. Ak tay, kök tay attu. Adazı sürlü [bir isim söylenir], kel! (Dilek, 2008: 632)” şeklindedir. Türkmenlerde karşılıklı atışma şeklinde “Ay terek. Gün Terek. Bizden size kim gerek? Soyrap [öten] dil gerek. Dillerin haysı [hangisi] gerek? Gülşah adlı kız gerek (Özhan ve Muradoğlu, 1997: 129)” metni vardır. Azerbaycan sahasında oyunun farklı adlarından biriyle de bağlı olarak karşılıklı söyleşme şeklinde “Gıy gılınc gıy gılınc / Gıyma gılınc / Oh [ok] atdım / Oğru [hırsız] tutdum / Benövşe / Bende düşe / Bizden size bir gız düşe. Adı gözel, özü gözel. Aysel Hanım bu gol üste” (Gafarlı, 2011: 391)” metniyle görülür. Irak Türkmenlerinde de “Alaylim bulaylim sap sap salaylim. Ne istisen ne istisen sene bulaylim. İstirem istirem o gözel ….ı (Abdulmajeed, 2010: 167)” metni bir isimle bitirilir.
Menekşe oyununun Türkiye ve Türk Dünyası genelinde oynanış biçimi büyük ölçüde benzerlik göstermektedir. Oyuncular iki gruba ayrılır ve karşılıklı sıralanıp birbirlerinin ellerinden veya kollarından sıkıca tutarak iki sıra hâlinde karşı karşıya gelirler. Bu sıralara genelde “zincir” adı verilir. Karşılıklı zincirler arasında 20-30 adım veya 15-30 metre mesafe olur. Yukarıdaki tekerlemede ismi söylenen oyuncu olarak kimi zaman karşı grubun “en zayıf oyuncusu” olduğu düşünülen oyuncu seçilir. İsmi söylenen oyuncu hızlı bir şekilde koşarak güçlü bir şekilde karşı gruptan seçtiği bir yere, iki oyuncunun el ele tutuştuğu kısma çarparak veya vücuduyla vurarak iki oyuncuyu ayırmaya çalışır. Eğer koşan oyuncu rakip grubu ayıramazsa o grupta kalır, ayırırsa karşı gruptan bir oyuncuyu alıp kendi grubuna götürür. Koşan oyuncunun karşı grubu bu şekilde ayırabilmesine “zinciri kırmak” denilir (Tören, 2011: 124-125; Onur ve Güney, 2002: 323; Gürbüz, 2017: 440; Özhan, 1997: 172; Tokuz, 2011: 323; Çolak, 2015: 189; Yılmaz, 2013: 222-223; Arslan Erdem, 2019: 121-122; Bozdemir, 2018: 65; Kayar, 2008: 134; Şarman, 2015: 131; Ferehmendî, 2009: 12; Gafarlı, 2011: 391; Taşbaş ve Maratkızı, 2010: 222; Nussipkhan, 2021: 114-115; Yazıcı Ersoy, 2010: 78; Dilek, 2008: 632; Özhan ve Muradoğlu, 1997: 129). Oyunun Şanlıurfa, Elazığ ve Van şehirleriyle Irak Türkmenleri arasında farklı oynanış biçimleri de vardır. Şanlıurfa’da yukarıdaki atışma için takımlardan birinin kaptanı diğer takımın kaptanının yanına sekerek gelir, ellerini beline koyarak tekerlemeyi söyler (Karğın, 2018: 189). Elazığ ve Van’da ise ismi söylenen oyuncu karşı gruba gider ve el ele tutuşan iki rakip oyuncunun ellerine kendi iki elini kenetleyip vurarak ayırmaya çalışır (Turgut, 2005: 469; Kayar, 2008: 135). Irak Türkmenlerinde ise gruplardan birinin “beg”i diğer gruptan ismi söylenen kız oyuncuyla, iki grubun arasında, ortada yere çizilen çizginin iki yanında çekişir ve diğer oyuncuyu çizgiden geçiren kazanır (Abdulmajeed, 2010: 167).
Oyunun sonunda genelde gruplardan birinde hiç oyuncu kalmadığında veya bir grupta tek kişi ya da az oyuncu kaldığında oyun biter ve çok sayıda oyuncu kalan grup kazanır (Bozdemir, 2018: 65; Şarman, 2015: 131; Taşbaş ve Maratkızı, 2010: 222 ; Ferehmendî, 2009: 12; Yılmaz, 2013: 223; Karğın, 2018: 189; Gürbüz, 2017: 440; Çolak, 2015: 189). Kaybeden takıma genelde bir ceza verilmemektedir. Erzincan’da gruplardan birinde tek kişi kalan çocuğa “çürük elma” diye bağırılır (Onur ve Güney, 2002: 215). Van’da kazanan grup alkışlanır, kaybeden gruba yönelik bir şey yapılmaz (Kayar, 2008: 135). Başkurtlar arasında koşup karşıdaki engeli aşamayan kişiye şarkı söylemek, şiir okumak veya dans etmek gibi cezalar verilir (Yazıcı Ersoy, 2010: 78). Azerbaycan’da ise bir kaynakta karşı tarafı aşamayan oyuncunun “Yer de haram olsun sene. / Göy de haram olsun sene. / Yediyin halva çörek / O da haram olsun sene” denilerek kargışlanır (Gafarlı, 2011: 392).
Menekşe oyununun işlevsel özellikleri daha çok bedensel kazanım üzerinedir. Oyunun eğitsel kazanımları arasında güç kontrolü, doğru hedef seçimi, iş birliği içinde çalışma, organize olma gibi konularda gelişim; çeviklik, dil, denge ve koordinasyon gelişimi, bireysel ve takım stratejisinin gelişmesi, sorumluluk, taktik geliştirmek, özgüven, ikna etme, sözlü iletişim, göz/kas/zihin kontrolü, öfke kontrolü, bedensel kuvvet ve grubunu kollamak gibi unsurlar bulunmaktadır (Arslan Erdem, 2019: 121; Bozdemir, 2018: 64; Şarman, 2015: 132; Vefaî, 1990: 14).
Elimizdeki kaynaklara göre “Menekşe Oyunu” Türkiye’de birçok şehirde ve Türk Dünyası’nda Irak, Azerbaycan, İran, Türkmenistan, Kırgızistan, Kazakistan, Başkurt, Altay ve Teleüt gibi sahalarda geçmişten günümüze bahar ve yaz mevsimleri ve bu mevsimlerle ilgili bağlamlarda bilinmektedir. Oyunun ismi oyunun icrasındaki söyleşme/atışmayı oluşturan tekerlemeden gelmektedir ve “(Mor) Menekşe” ve “Ak Terek Gök Terek” ağırlıklı oluşmaktadır. İsmin kökeni ve oyunun tarihî süreci hakkında bilgiye kaynaklarda rastlanılmamıştır. “Ak Terek Gök Terek” ismi Türk mitolojisiyle bağlantılı değerlendirilebilir ve bu şekilde bu oyun hem gündelik yaşama yönelik işlevleri hem de mitik arka planıyla birlikte düşünülebilir. Bu oyun, eğlenceli bir ortamda oluşturulan bir tür hayat parodisidir ve Türk kültürü özelinde ortak Türk dünya görüşünü ve toplumsal yapısını yansıtmaktadır. Menekşe oyununun fiziksel işlevleri ve kazanımları ön plandadır. Bununla birlikte kendini kanıtlama, özgüven kazanma, hamle becerisi, zamanlama becerisi gibi noktalarda da önemli bilişsel kazanımları mevcuttur.
KAYNAKLAR
Abdulmajeed, Sawash M. AL. D. (2010). Irak Türkmenlerinde Çocuk Oyunları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi.
Arslan Erdem, Nihan. (2019). Artvin’de Çocuk Oyunları (Derleme, İnceleme, Tasnif). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Artvin: Artvin Çoruh Üniversitesi.
Ayvazoğlu, Beşir. (2012). Güller Kitabı Türk Çiçek Kültürü Üzerine Bir Deneme. İstanbul: Kapı Yayınları.
Bayar Çelebi, Didem. (2007). Türkiye ve Azerbaycan’daki Çocuk Oyunları ve Oyuncaklarının Karşılaştırmalı İncelemesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Muğla: Muğla Üniversitesi.
Bozdemir, Osman. (2018).Harmanbiş: Çocukluğumuzun Oyunlarını Unutmayalım. Konya: Damla Ofset.
Çolak, Mehmet. (2015). Adana Geleneksel Çocuk Oyunları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Niğde: Niğde Üniversitesi.
Demir, İlknur. (2015). Niğde Geleneksel Çocuk Oyunları ve Halkbilimsel İncelemesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Niğde: Niğde Üniversitesi.
Dilek, İbrahim. (2008). “Altaylardan Anadolu’ya Bir Yemek, Bir Oyun ve Bir Ölüm Geleneği Üzerine”. Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı. Ed. Ekrem Arıkoğlu. Ankara: Akçağ Yayınları. 628-635.
Ferehmendî, Ehed. (2009). “Oyunlar”. Azerbaycan Elbilimi Dergisi. (14-15): 5-20.
Gafarlı, Ramazan. (Yay. Haz.) (2011). Azerbaycan-Uşaq Folkloru (Metn). Bakü: Ağrıdağ Neşriyyatı.
Gürbüz, Duru Özden. (2017). Yapısal ve İşlevsel Açıdan Afyonkarahisar Çocuk Oyunları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi. Karğın, Dilek. (2018). Şanlıurfa İli ve Çevresi Çocuk Oyunları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ardahan: Ardahan Üniversitesi.
Kayar, Pınar. (2008). Van’ın Geleneksel Çocuk Oyunları ve Bu Oyunların Eğitsel Yönden İncelenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
Nussipkhan, Gulnaz. (2021). Kazak Çocuk Folkloru. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi.
Onur, Bekir ve Güney, Neslihan. (Yay. Haz.). (2002). Türkiye’de Çocuk Oyunları: Derlemeler. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
Özhan, Mevlüt ve Muradoğlu, Malik. (1997). Türk Cumhuriyetlerinde Çocuk Oyunları. Ankara: Kültür Bakanlığı.
Özhan, Mevlüt. (1997). Türkiye’de Çocuk Oyunları Kültürü. Ankara: Feryat Matbaası.
Supataeva, Shadmanai. (2019). Kırgız Türklerinde Çocuk Folkloru. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi.
Şarman, Aliye Selnur. (2015). Seferihisar Geleneksel Çocuk Oyunları ve Oyuncakları Üzerine Bir İnceleme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi.
Taşbaş, Erhan ve Maratkızı, Aymira. (2010). “Kırgız Ulusal Oyunları”. Acta Turcica Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi. 2(1): 221-243.
Tokuz, Gonca. (2011). Gaziantep Çocuk Oyunları Üzerine Halk Bilimsel Bir İnceleme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi.
Ayvazoğlu, Beşir. (2012). Güller Kitabı Türk Çiçek Kültürü Üzerine Bir Deneme. İstanbul: Kapı Yayınları.
Bayar Çelebi, Didem. (2007). Türkiye ve Azerbaycan’daki Çocuk Oyunları ve Oyuncaklarının Karşılaştırmalı İncelemesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Muğla: Muğla Üniversitesi.
Bozdemir, Osman. (2018).Harmanbiş: Çocukluğumuzun Oyunlarını Unutmayalım. Konya: Damla Ofset.
Çolak, Mehmet. (2015). Adana Geleneksel Çocuk Oyunları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Niğde: Niğde Üniversitesi.
Demir, İlknur. (2015). Niğde Geleneksel Çocuk Oyunları ve Halkbilimsel İncelemesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Niğde: Niğde Üniversitesi.
Dilek, İbrahim. (2008). “Altaylardan Anadolu’ya Bir Yemek, Bir Oyun ve Bir Ölüm Geleneği Üzerine”. Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı. Ed. Ekrem Arıkoğlu. Ankara: Akçağ Yayınları. 628-635.
Ferehmendî, Ehed. (2009). “Oyunlar”. Azerbaycan Elbilimi Dergisi. (14-15): 5-20.
Gafarlı, Ramazan. (Yay. Haz.) (2011). Azerbaycan-Uşaq Folkloru (Metn). Bakü: Ağrıdağ Neşriyyatı.
Gürbüz, Duru Özden. (2017). Yapısal ve İşlevsel Açıdan Afyonkarahisar Çocuk Oyunları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi. Karğın, Dilek. (2018). Şanlıurfa İli ve Çevresi Çocuk Oyunları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ardahan: Ardahan Üniversitesi.
Kayar, Pınar. (2008). Van’ın Geleneksel Çocuk Oyunları ve Bu Oyunların Eğitsel Yönden İncelenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
Nussipkhan, Gulnaz. (2021). Kazak Çocuk Folkloru. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi.
Onur, Bekir ve Güney, Neslihan. (Yay. Haz.). (2002). Türkiye’de Çocuk Oyunları: Derlemeler. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
Özhan, Mevlüt ve Muradoğlu, Malik. (1997). Türk Cumhuriyetlerinde Çocuk Oyunları. Ankara: Kültür Bakanlığı.
Özhan, Mevlüt. (1997). Türkiye’de Çocuk Oyunları Kültürü. Ankara: Feryat Matbaası.
Supataeva, Shadmanai. (2019). Kırgız Türklerinde Çocuk Folkloru. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi.
Şarman, Aliye Selnur. (2015). Seferihisar Geleneksel Çocuk Oyunları ve Oyuncakları Üzerine Bir İnceleme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi.
Taşbaş, Erhan ve Maratkızı, Aymira. (2010). “Kırgız Ulusal Oyunları”. Acta Turcica Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi. 2(1): 221-243.
Tokuz, Gonca. (2011). Gaziantep Çocuk Oyunları Üzerine Halk Bilimsel Bir İnceleme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi.
Tören, Arzu. (2011). Erzincan’dan Derlenen Çocuk Oyunlarının Çocuk Eğitimindeki Yeri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Erzincan: Erzincan Üniversitesi.
Turgut, M. Ebru. (2005). Elazığ Çocuk Oyunlarının Halk Bilimi Açısından İncelenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi.
Vefai (Tebrizî), Zöhre. (1990). Folklor Gencinesi I Oyunlar. Tebriz: Yaran Neşriyat.
Yazıcı Ersoy, Habibe. (2010). “Başkurt Çocuk Oyunları”. Millî Folklor. 22(86): 75-86.
Yılmaz, Mehmet Fatih. (2013). Isparta Çocuk Oyunları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi.
MADDE YAZARI
Dr. Seçkin Sarpkaya
ISBN
978-625-99966-0-8