Sapankaya OyunuÇevir
Sapankaya Oyunu, Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde çocuk ve ergenler tarafından oynanan araçlı ve kurallı bir geleneksel çocuk oyunudur. Oyun, el yapımı oyuncaklardan sapanın bir türü olan ve oyuna adını veren sapankaya kullanılarak gruplar hâlinde ve açık alanda oynanmaktadır.
Oyunun tarihine dair çok bir bilgi bulunmasa da oyun malzemesinin basit, geleneksel ve yaygın bir oyun aracı olması eski bir oyun olduğunun işaretidir. Farklı ad ve türleri olan sapan, savaş ve avcılıkta da kullanılan insanlık tarihi kadar eski bir oyuncaktır (Sarbay, 2022: 14). Türkiye’de 1990’lı yıllara kadar çocukların oyunlarında önemli bir yer tutan sapan, Dîvânu Lugâti’t-Türk ve Dede Korkut Hikâyelerinde yer almaktadır (Tokuz, 2011: 111). Kaşgarlı Mahmut’un hazırladığı Dîvânu Lugâti’t-Türk’te adı tawran ve tış olarak geçen sapan, Dede Korkut Hikâyelerinden “Salur Kazan’ın Evi Yağmalandığı Boyunu Beyan Eder” adlı öyküde Karaçuk Çoban’ın sapanını kullanması ve düşman askerlerini yenmesi şeklinde anlatılmaktadır.
Tahta sapan, genelde kızılcık ağacı ya da diğer ağaçların Y şeklindeki dallarından yapılan çatal sapandır. Gaziantep’te sünger, Şanlıurfa’da çak olarak da adlandırılan sapanın ip sapan türleri de bulunmaktadır (Karğın, 2018: 124; Tokuz, 2011: 353-354). İp sapanların ortasına konan taşın havada hızlı bir biçimde çevrildikten sonra ipin bir ucunun bırakılmasıyla taşı fırlatan ipli ve sopalı sapan türleri de bulunmaktadır (Sarbay, 2022: 18).
Sapankaya; meşin, örme, bez ve lastik çeşitleri bulunan ip sapan türlerinden birisidir (Akkaya, 2018: 247). Taşın konduğu yuva, uç kısımları hafif kavisli yani yuvarlak olan eşkenar dörtgene benzer bir şekilde mil veya tığ kullanılarak yün ipten örülür. Bu örgünün iki ucuna aynı uzunlukta iki ip bağlanır. Bir ipin ucu parmağa takmak için halka şeklinde bırakılırken diğer ipin ucuna düğüm atılır (Fotoğraf 1). Sapankayada taşın konduğu yerin uzunluğu 13 cm, genişliği 9 cm, içine konan taşın yarıçapı 4 cm ve fırlatılan taşın menzili ise yaklaşık 50 metredir. Sapana taş konduktan sonra ipin halkalı ucu sağ elin işaret parmağına takılır diğer ipin düğümlü ucu ise aynı elin işaret parmağı ve başparmağı arasına kıstırılır. Bilek kısmından bükülen sağ el yavaş yavaş döndürülmeye başlanır ve hızlanınca omuzdan çevrilmeye devam edilir (Fotoğraf 2). İyice hızlandıktan sonra düğümlü uç serbest bırakılarak taş hedefe fırlatılır. İyi sapankaya kullanımı güç ve ustalık gerektirir ve acemiler için tehlikeli olabilir. Sapan ve sapankaya bazı ülkelerde silah kabul edildiği için yasaklanmıştır.
Sapan kullanılarak oynanan çeşitli geleneksel oyun ve atıcılık sporları bulunmaktadır. Sapan veya sapankaya ile taş atmak ve kuş avlamak gibi oyunlar genelde tekil olarak oynanırken Sapankaya Oyunu en az iki kişi ya da takımın karşılıklı oynadığı rekabete dayalı bir oyundur. Kız ve erkeklerin birlikte oynayabildiği bu oyun gündüz vakitlerinde yaklaşık olarak 8 ila 16 yaşındaki çocuklar tarafından oynanabilmektedir. Sapankaya; çoban sapanı, yörük sapanı, Filistin sapanı ve kufkanî adlarıyla da bilinmektedir (Çifçi, 2021: 313).
Sapankaya Oyunu, Batı Karadeniz, İç Ege ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde farklı yaş gruplarınca benzer şekillerde uygulanmaktadır. Bolu ve Düzce’de 10-13 yaşlarındaki kız ve erkek çocuklar tepenin olduğu herhangi bir yerde bu oyunu beraber oynamaktadır (Oğuz ve Ersoy, 2007: 120). En az iki oyuncuyla veya grup hâlinde oynanan oyunda oyuncular bir tepenin iki tarafına eşit sayıda dağılırlar. Oyunun amacı sapanla atış yaparak karşı gruptaki oyuncuların kendi taraflarına geçmesine engel olmaktır. Oyuncular sapanlarında fındık büyüklüğünde, atıldığında şiddetli bir etki yapmayacak taş ve nesneler kullanırlar. Oyunun sonunda ise kaybeden grup kazanan gruptaki oyuncuların elini öper.
Sapankaya Oyunu’nun Kütahya’da oynanan biçiminde ise mahalle delikanlıları iki grup hâlinde bu oyunu oynamaktadır (Fidan, 2019: 159). Gökçimen ve Sultanbağı Mahallelerinden gençler kavga ettikleri zaman birbirlerine üstünlük göstermek için bu oyunu oynarlar. İki gruptan Hıdırlık Tepesinin üst kısmına ilk çıkan grup alt taraftaki diğer grubun buraya çıkmasına engel olur. Birbirlerine sapanla taş atarak mücadele eden gruplardan geriye çekilen oyunu kaybeder. Oyunun bu biçimi ciddi yaralanmaların olabildiği tehlikeli bir oyun olarak nitelendirilir.
Sapankaya Oyunu’nun Gaziantep’te sapan kullanılarak ya da doğrudan taş kullanılarak oynanan biçimine taşlaşma ya da mülâ’abe denmektedir (Tokuz, 2011: 215-217). Taşlaşma, 8-12 yaş arasındaki kız ve erkek çocukları tarafından oynanmakla beraber erkeklerde daha yaygındır. Farklı mahalle ya da apartmanlardaki çocuklardan birisine haksızlık yapılması, dövülmesi veya kız çocuklarına sataşılması sonucu iki grup arasında bu oyun oynanır. Bir grup diğer gruba meydan okur ve kabul edilirse grup liderleri tarafından gün, saat ve yer belirlenir. Oyun, takımlardan birisi pes edinceye kadar devam eder veya bazen özellikle yaralanmalar olduğunda iki grubun rızası ile sonlandırılır. Yenilen grup daha sonra rövanş için karşı grubu yeniden taşlaşmaya davet edebilir. 1950’lerde dahi gözlenen taşlaşma oyununa 1990’lara kadar rastlanmakla beraber hala küçük gruplar arasında görülebilmektedir. Oyunda ciddi yaralanma ve bazen ölümler olabildiği için oyun zaman içinde bazı kurallarla sınırlanmış ve bazı türleri yasaklanmıştır.
Sapankaya Oyunu, tehlikesiz bir biçimde uyarlanarak çocuk ve ergenlerde eğitim ve gelişimin desteklenmesi amacıyla kullanılabilir. Bir araştırmaya göre bu oyun, ilkokul ve ortaokul dört ila yedinci sınıflarındaki Sosyal Bilgiler dersi öğretim programında yer alan iş birliği becerisinin geliştirilmesinde kullanılabilecek geleneksel çocuk oyunları arasında sıralanmıştır (Çelik, 2020: 418).
KAYNAKLAR
Akkaya, Ali. (2018). Oyun ve Çocuk: Geleneksel Çocuk Oyunları. Ankara: Phoenix Yayınevi.
Çelik, Ayşegül. (2020). “Sosyal Bilgiler Öğretim Programında Yer Alan Becerilerin Öğretiminde Kullanılabilecek Geleneksel Çocuk Oyunlarının İncelenmesi”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. 9(1): 413-424.
Çifçi, Tekin. (2021). “Folklorun İşlevleri Bağlamında Geleneksel Çocuk Oyunları: Adıyaman Örneği”. Adıyaman Araştırmaları – 1. Erol, Hüseyin ve Karacan, Osman (Ed.). Ankara: Sonçağ Akademi. 307-330.
Fidan, Seval. (2019). Kütahya Yöresi Çocuk Folkloru Üzerine Derlemeler ve İncelemeler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Kütahya: Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Karğın, Dilek. (2018). Şanlıurfa İli ve Çevresi Çocuk Oyunları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ardahan: Ardahan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Oğuz, M. Öcal; Ersoy, Petek. (2007). Türkiye’de 2004 Yılında Yaşayan Geleneksel Çocuk Oyunları. Ankara: Gazi Üniversitesi THBMER. 2. Baskı.
Sarbay, Ahmet. (2022). “İnsanlık Tarihi Kadar Eski Bir Silah Sapan”. Yedikıta: Aylık Tarih ve Kültür Dergisi. 165: 14-18.
Tokuz, Gonca. (2011). Gaziantep Çocuk Oyunları Üzerine Halk Bilimsel Bir İnceleme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
van der Sluijs, Peter. (2012). Sling from Gambia. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sling_from_Gambia..JPG
Yörük TV. (2018). Yörük Çobanın Sallama Sapanı. https://youtu.be/3htY0g9hjiM
MADDE YAZARI
Doç. Dr. Asil Özdoğru
ISBN
978-625-99966-0-8