Uzun Eşek OyunuÇevir
Uzun Eşek Oyunu'nun ilk ne zaman oynandığı veya tarihinin hangi zamana dayandığı ile ilgili kesin bir bilgiye ulaşılamamıştır. Oyun, açık ve kapalı mekânda oynanabilmektedir. Oyun, genel olarak erkek çocuklar tarafından oynanır ve malzeme gerektirmemektedir. Oyunu oynayan çocukların yaş grubu ise 8-15 arasında değişmektedir.
Uzun Eşek oyunu, iki grup hâlinde oynanan bir oyundur. En az 6 kişi ile oynanmakla birlikte bu sayı fazla da olabilir. İki gruptaki oyuncular da sayışmaca ile belirlenir. Öncelikle oyuncular arasından bir yastık belirlenir. Yastık, oyunda birbirine destek olacak şekilde dizilen oyuncuların yaslandığı bir oyuncudur. Yastık, sağlam durabilmek için sırtını sert bir zemine veya duvara yaslar. Yastık genellikle oyunu oynayacak durumda olmayan oyunculardan seçilir. Herkes oynayabilecek durumda ise sıra sıra kaybeden takımdan bir oyuncu yastık görevini üstlenebilir. Kura yardımı ile kimlerin eğileceği ve kimlerin ayakta duracağı belirlenir.
Oyun, Türkiye'de yaygın olarak oynanmaktadır. Oyunun yörelere göre farklılık gösteren adları şu şekildedir: Konya'da Uzun Eşek (Uğur 1946'dan aktaran Özdemir, 2006: 960); Elazığ-Harput'ta Uzun Eşek ya da Çortun (çortun: yağmur oluğu) (Sunguroğlu, 1961'den aktaran Özdemir, 2006: 960); Giresun-Bulancak ve Bülbüllü'de Uzun Eşek (Durmuş, 1978'den aktaran Özdemir, 2006: 960); Trabzon-Beşirli'de Uzun Eşek (Özdemir, 2006: 960); Sivas-Divriği'de Uzun Eşek (Özdemir, 2006: 960); İzmir Kurucuova ve Ödemiş'de Yamuk/Yılık Eşek (Kocadağ, 1989'dan aktaran Özdemir, 2006: 960) ve Çulçul (Cebecik, 1991'den aktaran Özdemir, 2006: 960); Adıyaman Kahta'da Uzun Eşşek (Özdemir, 2006: 960).
Çocuklar "adaşarak" iki takıma ayrılırlar. "Yaş mı kuru mu ?" ile eğilecek bir diğer deyişle "güdeğe düşecek" olanlar belirlenir. Üstteki takımın ön sıralarında iyi atlayan çocuklar yer alır. İlk atlayan ve "usta" adı verilen çocuk, bütün arkadaşlarının atlamasından sonra yirmiye kadar sayar ve eliyle bir sayı göstererek alttakilerin ustasına "çatal matal kaç beş çatal?" diye sorar. Üstteki usta bazen elini, yumruk veya delik biçiminde tutabilir. Doğru tahmin veya üsttekilerden birinin vücudunun herhangi bir kısmının yere değmesi durumunda takımlar yer değiştirir (Demircioğlu, 1934'ten aktaran Özdemir, 2006: 957).
Konya'da oynanan Uzun Eşek oyununda binen takımın en iyi atlayan ve soluğunu iyi ayarlayabilen oyuncusu ilk olarak atlar. Bütün çocukların eşeklerin sırtına binmesinden sonra, ilk binen çocuk, tek nefeste yirmiye kadar sayar. Bazen "bir para, iki para,..., on para, makara" şeklinde de sayılabilir (Osman, 1935'ten aktaran Özdemir, 2006: 957).(Caferoğlu 1994: 194'ten aktaran Özdemir, 2006: 957).
Niğde'de oynanan Kara Tavuk Oyunu'nda yaş kuru yapılarak alta yatacak takım belirlenir. Kurayı kaybeden takım alta yatar. Diğer takım da rakip takımın sırtına biner. Binen takımın son oyuncusu, rakibinin sırtına bindikten sonra aşağıdaki sözleri söyler ve nefes almadan beşin katları hâlinde elli beşe kadar sayar.
Gara tavuk beş getir
On getir, on beş getir
..., elli beş getir
Gahve getir
Gahve götür.
Bu süre içinde üsttekilerden birinin ayağı yere değdiği takdirde takımlar yer değiştirir; aksi hâlde oyun takımların konumlarında bir değişiklik yapılmadan tekrarlanır (Caferoğlu, 1994'ten aktaran Özdemir, 2006: 957-958).
Burdur'da oynanan Uzun Eşek Oyunu'nda "Güdek tutularak" (taş tutularak) eşek olacak grup belirlenir. Rakiplerine binen çocuklar, kırk veya elliye kadar sayarlar. Bu süre içinde üsttekilerden hiçbirinin ayağının yere değmemesi gereklidir. Aksi hâlde takımlar yer değiştirir (Caferoğlu, 1994'ten aktaran Özdemir, 2006: 958).
Ordu'da oynanan Uzun Eşek Oyunu, Eşeğim Kırıya ya da Uzun Eşek adlarıyla bilinmektedir. Oyun şu şekilde oynanmaktadır: Yaş mı, kuru mu veya yazı mı tura mı ile eğilecek olan takım belirlenir. Binen takımın başkam yirmiye kadar saydıktan sonra, eline çeşitli şekiller verip alttaki takımın başkanına "çatal matal kaç" diye sorar (Can, 1945'ten aktaran Özdemir, 2006: 958).
İzmir-Urla'da oynanan Uzun Eşek Oyunun'da rakiplerinin sırtına binen takımın en öndeki oyuncusu, eliyle bir sayı göstererek "çatal matal kaç çatal?" diye alttakilere sorar. Ebe, oyunda hakemlik görevini üstlenir (Kınık, 1979'dan aktaran Özdemir, 2006: 958).
Antalya'da oynanan Uzun Eşek Oyun'u biri "kurt", diğeri de "ebe" olan iki grup arasında oynanır. Kurtlar, ebelerin sırtına binerek yüze kadar sayarlar. Sayı sayarken şaşıran veya ayaklan yere değen takım, ebeler ile yer değiştirirler (Çimrin, 1984'ten aktaran Özdemir, 2006: 958).
Konya-Karapınar'da oynanan Uzun Eşşek Oyun'u dokuz ile on altı yaşları arasındaki erkek çocuklar tarafından oynanır. Rakiplerinin sırtına binen takımın oyuncuları ona kadar sayarlar. Bu süre içinde yere ayağı değen ya da düşen oyuncu olmaması hâlinde takımlar yer değiştirmezler (Gündüz, 1988'den aktaran Özdemir, 2006: 958)
Kastamonu'da oynanan Uzun Eşek Oyunu, Ambar Göçtü Oyunu olarak bilinmektedir. Kastamonu'da oynan Ambar Göçtü Oyunu, beşer kişilik iki takım arasında oynanır. Ebeler, rakiplerini sırtlarında belirli bir zaman taşıyabilirse, yeni oyunda diğerleriyle yer değiştirirler. Ancak, sırtındakileri taşıyamayıp hemen çöken takım, yeni oyunda da ebe olur (Bahşişoğlu, 1989'dan aktaran Özdemir, 2006: 958).
Şanlıurfa'da oynanan Uzun Eşek Oyunun'da binen takımın en öndeki oyuncusu, elini yumruk ya da düz şekilde tutarak diğer takıma "kılıç mı, topuz mu?" diye sorar. Kılıç elin düz, topuz da yumruk şeklinde olduğunu belirtir. "Hoca" ya da "ebe" oyunu yönetir (Oğuz, 1992'den aktaran Özdemir, 2006: 959; Özdemir, 2006: 959).
Niğde'de oynanan Uzun Eşek Oyun'u, sekiz erkek çocuk tarafından oynanmaktadır. Oyuncular iki takıma ayrılırlar. Yazı tura atılarak yatacak veya binecek takımlar belirlenir. Kurada doğru tahminde bulunan takım diğer takımın sırtına binmeye hak kazanır. Yatan takımdan bir oyuncu "yastık" olarak ayakta iken duvara dayanır. Diğer çocuklar da birbirlerinin bacaklarının arasına kafalarını sokarak bu oyuncuya dayanırlar. Her oyuncu bir öndekinin bacaklarından tutarak atlayışlar sırasında yıkılmamaya çalışır. Binen takımın oyuncuları sırayla "uzun eşek" durumundaki takımın sırtına oturur. İlk binen çocuk "çetine geldiğim çetine, ebem girmez deline" dedikten sonra eliyle bir "sayı tutar." Yatan takımdan sadece yastık olan çocuk bu sayıyı görebilir. Yatan takımdan bir oyuncu bir sayı söyler. Doğru tahmin durumunda veya atlama sırasında binen takımdan bir oyuncu yere düşerse takımlar yer değiştirir. Aksi hâlde ise oyun, takımlar aynı konumda iken tekrarlanır (Özdemir, 2006: 959).
Bayburt-Aydıntepe ve Antalya-Finike'de oynanan Uzun Eşek Oyun'u, erkek çocuklar tarafından oynanır. Üsttekilerin en öndeki oyuncusu eliyle bir sayı gösterir ve "uzun eşek" durumundaki oyunculara "tek mi çift mi?" diye sorar. Alttakiler doğru tahminde bulundukları takdirde takımlar yer değiştirir. Yanlış tahmin durumunda ise takımlar aynı konumda oyunu tekrar ederler (Özdemir, 2006: 959).
Bolu-Gümüşova'da oynanan Uzun Eşek Oyunu'nun başında aşağı yatacak olan takım "çık çıkalım çayıra, yeme dedim ördeğe, ördek yemi yemeden, hakka da hukka da, çıktın çıkardın, kimi çıkardın" sayışmacası söylenerek belirlenir. Sayışmacanın en son hecesi hangi takıma rast gelmişse o takım diğer takımın sırtına binmeye hak kazanır (Özdemir, 2006: 959).
Edirne'de oynanan Uzun Eşek Oyunu'nda çocuklardan biri "yastık" olup duvara dayanır. Üsttekilerin başı, alttakilere elini yumruk ya da parmaklarını açık tutarak "topuz mu, çatal mı?" diye sorar. Yastık olan çocuk aynı zamanda "şahit" olarak görev yapar (Özdemir, 2006: 959).
Hatay-Antakya'da oynanan Uzun Eşek Oyunu'nda kurayla çocuklardan biri "ebe" seçilir. Ebe duvara dayanır ve oyunu yönetir. Oyunun sonunda en çok eşek olan takıma, rakiplerini sırtlarında taşıma ya da kedi, köpek, horoz vb. hayvanların sesini çıkarma gibi cezalar verilebilir (San, 1995'ten aktaran Özdemir, 2006: 958).
Uzun Eşek oyununun günümüzde oynanma şekli ise şu şekildedir:
İlk olarak eğilecek olan takım belirlendikten sonra her oyuncu başını bir önündeki oyuncunun bacaklarının arasına yerleştirerek ve elleriyle bacaklarını tutarak destek sağlayarak sağlam bir zincir oluşturur. Uzun eşek oyununun kuralları arasında en önemlisi yıkılmamaktır. Bunun için de olabildiğince sağlam birbirine kenetlenmiş olunması gerekmektedir. Atlayıcı olacak takım oyuncuları sırayla yatan oyuncuların üzerine atlamaya başlar. Birinci oyuncu atladıktan sonra diğer oyuncu bekleyemez ve hemen arkasından gelmek zorundadır. Sırayla bütün oyuncular eğilmiş olan oyuncuların sırtına atlar. Amaç yatan oyuncuların yıkılmasıdır. Lakin yerde yatan takım yıkılmamışsa ve atlayan takımdaki oyunculardan hiçbiri yere temas etmemiş ise Uzun Eşek oyununda söylenen tekerleme sözleri devreye girer.
Bizim köyün imamı,
Alttan verir samanı,
Üstten çıkar dumanı,
Çattı da pattı kaç attı?
Tekerlemenin söylenmesinin hemen ardından atlayan takımdan bir oyuncu elini havaya kaldırarak tek veya çift işareti yapar. Aynı zamanda alttaki takıma “Tek mi? Çift mi?” diye sorar. Oyunun öncesinde kararı söyleyecek oyuncu bunu tahmin eder. Eğer doğru bilir ise bu kez üstte olan takım alta geçer. Altta olan takım atlamaya başlar. Yanlış tahmin ederse yine aynı takım yatar ve diğer takım atlar. Oyun bu döngü içerisinde devam eder (URL-1).
Oyunun asıl amacı atlayan oyuncuların yatan oyuncuları yıkmasıdır.
Uzun Eşek Oyununun Ankara-Çubuk İlçesi'nde oynanış şekli ise tek mı çift mı sorusu yerine tekerlemenin bitmesiyle birlikte atlayan takımdan ilk atlayan kişi yastığa parmaklarıyla bir rakam gösterir. Yatan takımdan ilk kişi de “çift” veya “tek” diye bağırır ve eğer atlayanların gösterdiği sayıyı tahmin ederse takımlar yer değiştirebilir. bu sefer atlayan takım yatar. Sorulan soruya doğru cevap verilmezse ve yastık bu cevabı onaylamazsa eğilen takımla atlayan takım yer değiştiremez. Ankara'da oynanan oyunda ilk “yatacak” takım kura ile belirlenir. Atladıktan sonra yukarıdakilerin ileri doğru hareket etmeleri yasaktır zaten buna göre yastığa yakın atlanmaya çalışılır. Atlayanlar, tur tamamlanmadan veya rakip takım yıkılmadan önce herhangi bir şekilde yer ile temas ederlerse o turu kaybetmiş olurlar. Bir sonraki turda hangi takımın yatacağı sayışma ile belirlenir ya da bir çubuğu yastık olan kişi ortadan ikiye kırar takım oyuncularına göstermeden ve iki takımdan birer kişi bu çubukları seçer kime uzun çubuk çıkarsa o takım atlayan takım olur. Yatan takımın en az bir oyuncusu yıkılırsa, yeni bir tura geçilir ve o takım tekrar yatar (KK1).
Uzun eşek oyunu kalabalık oyuncu kadrosuna sahip olan oyunlardan biri olduğundan oyuncuların sosyalleşmesine yardımcı olur. Oyun dengede durmayı ve gücü gerektirdiği için oyuncuların fiziksel gelişimine katkıda bulunur. Oyun aynı zamanda içerisinde yer alan tekerlemeler sayesinde dilsel gelişimi sağlar.
KAYNAKLAR
Bahşişoğlu, Ayşegül. (1989). Kastamonu Folkloru. Ankara: Hacettepe Üniversitesi. Yayımlanmamış Lisans Tezi.
Caferoğlu, Ahmet. (1994 b) Anadolu Ağızlarından Toplamalar. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
Can, Sıtkı. (1945) Ordu İlinde Çocuk ve İlgili İnanmalar. Gürses Matbaası.
Cebecik, Kemal. (1991) "Sarıköy Köyü Folkloru." (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
Çimrin, Hüseyin. (1984). Antalya Folkloru. İstanbul: Tuğrul Matbaası.
Demircioğlu, Y.Ziya. (1934). Anadolu Eski Çocuk Oyunları. İstanbul: Milli Mecmua Matbaası.
Durmuş, Murat. (1978). Bülbüllü Köyü Folklor ve Etnografyası. Ankara: Hacettepe Üniversitesi. Yayımlanmamış Lisans Tezi.
Gündüz, İbrahim. (1988) Karapınar Folkloru. Konya: Kuzucular Ofset.
Kocadağ, İzzet. (1989). Kurucuova Folkloru. Ankara: Hacettepe Üniversitesi. Yayımlanmamış Lisans Tezi.
Nutku, Özdemir. (1995). Tarihimizden Kültür Manzaraları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Osman, A. Muallim. (1935). Balıkesir Doğum Görenekleri ve Çocuk. Balıkesir: Vilayet Matbaası
Oğuz, M.Öcal. (1992). "Çocukların 'Sayışmaca' Dünyası." Milli Folklor. 16: 24-29.
Özdemir, Nebi. (2006). Türk Çocuk Oyunları. Cilt 1. Ankara: Akçağ Yayınları.
Sungurluoğlu, İshak. (1961). ¨Harput Yollarında¨. Cilt 3. Harput Folkloru. İstanbul: İzmir Matbaası.
URL - 1: https://www.gencklavye.com/uzun-esek-nasil-oynanir/ (Erişim tarihi: 8.12.2022)
KK1: Derleyen: Meltem Tunç Aydın, Kaynak Kişi: Ömrüm Aydın, Yaşı: 35, Eğitim Durumu: Üniversite, Mesleği: Yazılımcı, Derleme Yeri: Yüz yüze (Ankara Keçiören), Derleme Tarihi: 6.12.2022
MADDE YAZARI
Meltem Aydın
ISBN
978-625-99966-0-8